istehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması
etməK
olar.
İstehsal amillərindən natamam istifadə edildİKdə onların dəyəri
istifadə olunma səviyyəsində reallaşır. Belə şəraitdə nəinKİ amillərin
səmərəli əvəz olunmasına nail olmaq, həmçinin məhsul vahidinə
çə K İl ə n
xərcləri azaltmaq imKanı aradan qalxır.
Maddi ne'mətlər istehsalında istehsal amillərindən optimal
miqdarda istifadə olunduqda onların səmərəli əvəzlənməsi imKanları
yaranır. Bu zaman bazarın KonyuKturasma uyğun əmtəələr
istehsalında ona nail olunur Kİ, həm məhsul vahidi ucuz başa gəlir,
həm də onun Keyfiyyət parametrləri yÜKSƏK olur. Belə vəziyyətdə
əvəzlənmənin səmərəliliyi özünü göstərir. Bu hal müvəqqəti deyil,
daimi prosesdir. Belə
K
İ ,
elmi-texnİKİ tərəqqi nailiyyətlərinin istehsala
tətbiqinin sürətləndirilməsi istehsal amillərinin daha səmərəli
əvəzlənməsi prosesini gücəndirir.
Elə Kİ, istehsal amillərindən həddindən çox miqdarda istifadə
etməK lüzumu meydana çıxır, onda həm onların daha optimal mi-
cidarda sərfinə nail olmaq, həm də amillərin səmərəli əvəzlənməsini
gücləndirməK zərurəti yaranır. Həmin zərurət reallaşanda əvəzlənən
amillərə çəKİlən xərclər yÜKSƏK səmərə verir, istehsalın miqyası
getdİKCə genişlənməyə başlayır. Bu, bazarda əmtəələrə tələbin
artmasından irəli gəlir. Laıcin tələb və təKİif arasında nisbət təKİifin
xeyrinə dəyişəndə də amillərin əvəzlənməsi işi öz əhəmiyyətini
saxlayır, çünıd amillərin əvəzlənməsi istehsal xərclərini aşağı salmağın
və bazarda rəqabətə tab gətirməyin yollarından biridir. Tələb və təKİifi
nəzərə almadan daha çox micıdarda məhsul istehsalına cəhd
göstərilsə, satış çətinlİKİəri üzündən istehsalın müvazinəti pozulur və
istehsal amili ehtiyatının: xammal, avadanlıq, alət və s. gah qıt olması,
gah da ona əlavə tələbat yaranması ilə xaraıcterizə olunur.
Firmaların fəaliyyəti prosesində istehsal amillərindən müxtəlif
Kombinasiyalarda istifadə edilməsinin çoxlu variantları nəzərdə
tutulur. Bu Kombinasiyalar elmi-texnİKİ tərəqqidən və istehsal
amilləri bazarının vəziyyətindən asılıdır. Elmi-texnİKİ tərəqqi və tex-
n İ K İ
yenilİKİər qarşılıqlı əvəz olunan yeni amillərin və yeni məhsulun
təzahürünə gətirib çıxarır. Nəticədə müəyyən A amilinin Köməyilə
müəyyən M məhsulunu istehsal etməK inmanı artır. Bu imKandan
istifadə sayəsində həm istehsal amili, həm də əlavə məhsulun
məsrəfləri ödənilir. Bu zaman həmin əlavə məhsul ehtiyatı izafi
məhsul adlanır. Onun istehsalı ilə istehsalı daha da artırmaq müniKÜn
olur. Buradan belə nəticə çıxır Kİ, istehsal gəlirlərindən daha yaxşı
istifadə edilməsi onun miqyasını gələcəKdə artırmağın, təKrar istehsalı
genişləndirməyin şərtidir.
BeləlİKİə, istehsal amillərinin səmərəli birləşdirilməsi və əvəz- 292
Hl.elısal amülarinuı qarşılıqlı əvəz olunması imıcanları və onun səmərəliliyi
lənməsi nəticəsində daha çox əməK məhsulları, maddi ne'mətlərin
məcmusu yaradılır və məhsuldarlıq artır. Əldə edilən məhsulun həcmi
və ya Kütləsinin onun hazırlanmasına sərf edilən əməyə kəmiyyət
nisbəti əməK məhsuldarlığını xaraKterizə edir. Məhsul- darlıcı
göstəricisini bu şəKİldə göstərməK olar.
ƏməK məhsuldarlığı = M : T
Burada M - yaradılan məhsulun natural və ya pul ifadəsində
Kəmiyyəti; T - əməK məsrəfləridir; yə’ni müəyyən istehsalda sərf
olunan adam-saatın miqdarı və ya çalışanların sayıdır.
İstehsal amilləri müəyyən xüsusiyyətlərə malİKClir və müəyyən
qanunlara tabedir. Amillər bir-birini müəyyən həddə qədər əvəz edə
bilər. Belə
K
İ,
maşınlar canlı əməyi istehsalda maı-tsimum səmərə verə
biləcəK həddə qədər əvəz edir və əI^sinə. Amillərin mə- Kanda yerini
dəyişməsi, eləcə də onun əvəzolunma funKsiyaları, amillərin hərəKət
qabiliyyəti, yə’ni cəmliyi adlanır.
§3. İstehsal amilləri ilə məhsulun
həcmi arasında asılılıq
Real həyatda istifadə edilən texnologiya həddində sahibKar istehsal
amillərinin elə ən yaxşı əlaqələndirilməsinə çalışır
K
İ, daha çox məhsul
çıxımına nail olunsun. İstehsal amillərinin istənilən dəsti və həmin
amillər dəstilə istehsal edilən maKSİmum məhsulun həcmi arasındala
nisbət istehsal funKSİyasını xaraKterizə edir. İstehsal funı^siyası resurs
məsrəfləri və məhsul buraxılışı arasında-
K i
texnoloji asılılığı göstərir.
O, həmişə müəyyən texnoloji struK- tur üçün qurulur. Amillərin
istənilən Kombinasiyasında maKSİmum məhsul buraxılışı həcminə
nail olunmasını təmin edən texnologiyanın yaxşılaşdırılması həmişə
yeni istehsal funKsiyasında öz ifadəsini tapır. İstehsal funKsiyasından,
istənilən məhsulun müəyyən həcmdə istehsalına lazım olan
məsrəflərin maKSİmum Kəmiyyətini müəyyən etməK üçün istifadə
oluna bilər.
Əgər
bütün istehsal amilləri və resursları dəstini əməK, material və
Kapital
məsrəfləri Kİmi göstərsəK, istehsal funKsiyasını aşa- ğıdaıcı şəKİldə təsəvvür
etməK olar:
M = f (L, K, V).
Burada M
- müəyyən texnologiyada əməyin,
(L) - Kapitalın və
materialların,
(K)
- müəyyən nisbətində istehsal
edilən məhsulun
maKSİmum həcmi,
(V)
- Kapitalın cari
dəyəri, f isə istehsal
'’unKSİyasıdır.
293