Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İqtisadi sistemin formaları 

nən  tipi.  Bazar  sisteminin  hər  İKİ  tipi  rəqabətin  və  inhisarçılığın 

iqtisadiyyatda aparıcı mövqeyə çatması ilə əlaqədar olmuşdur. 

Bazar  sisteminin  birinci  tipinin  müxtəlif  öİKƏİərdə  fəaliyyət 

göstərməsinə  baxmayaraq,  onun  ən  KİassİK  nümunəsi  18-19-cu 

əsrlərdə  və  20-ci  əsrin 

ÜK 

onilliyində  İngiltərədə  olmuşdur.  Belə  Kİ, 

bazar  sisteminin  bu  tipi  üçün  azad  rəqabətin  fəaliyyət  göstərməsi 

xaraKterİK hal almışdır. Bə'zən ona görə də bazar sisteminin bu tipinə 

xalis Kapitalizm deyilir. Belə şəraitdə iqtisadi fəaliyyət sferasına daxil 

olanların  hamısı,  istər  Kapitalistlər,  istərsə  də  muzdlu  işçilər  şəxsi 

azadlığa  malİK  olurlar.  LaKİn  bazarda  əsas  «oyun  qaydalarını» 

müəyyən  edənlər  Kapitala  malİK  olanlardır.  Qiymət  əsas 

müəyyənedici  amil  rolunu  oynayır.  Bu  da  iqtisadiyyatda  böhranlı 

tənəzzül vəziyyətləri törədir. 

MaKroiqtisadi  müvazinətə  nail  olmaq  olmur,  azad  bazarın  malİK 

olduğu  çevİKİİK  aradan  qalxır.  İqtisadiyyatda  hərc-mərclİK  artır  və 

cəmiyyətin ictimai tələbatı ödənilməmiş qalır. Ona görə də Kapitalizm 

həm daxili çətinlİKİərə, həm də xarici amillərin roluna, xüsusən sosial 

inqilablara  əsaslanan  sosializmin  meydana  gəlməməsi  üçün,  onun 

inKİşafına  imKan  verən  bazar  sisteminin  İKİnci,  tənzimlənən  tipini 

meydana  çıxartdı. 

Bu 

tipin  ən  üstün  xüsusiyyətləri,  dəyişilən  şəraitə 

uyğun  gələn,  əsas  aparıcı  amil  hesab  olunan  sahibKarlar  təbəqəsinin 

meydana  gəlməsi  və  resurslardan  istifadə  etməK  hüququnun  dövlət 

nəzarətinə  Keçməsindən  ibarət  olmuşdur. 

Ən 

başlıcası  isə  dövlətin 

qiymət.  Kredit,  vergi  vasitəsi  ilə  iqtisadiyyata  müdaxilə  etməsi  və 

onun  hüquqi  funK-  siyasının  təsərrüfat  subyeKtlərinin  iqtisadi 

əlaqələrinin möhKəm- lənməsinin özəyində durması olmuşdur. 

Təsadüfi  deyildir 

K

İ,

 

müasir  bazar  sisteminə  «insan  əməKdaşlı- 

ğının qaydalarının genişlənməsi» Kİmi qiymət verilir. Bazar sisteminin 

bu  tipində  resurslardan  istifadə  etməK  hüququ  müİKİy-  yəti  təşKİl 

etdiyindən  burada  təşKİlatçılıq,  yenilİKçilİK  və  risK  et-  məK 

qabiliyyətinə malİK olan hər 

KƏSƏ 

müİKİyyətçi olmaq imKanı verilir. 

MüİKİyyət  hüququ  «oyun  qaydaları»nı  müəyyən  edən  əsaslar, 

«cəmiyyətdə tələb və təKİif prinsipinin həyata Keçirilməsini müəyyən 

edir». 

Bazar  sisteminin  ən  mühüm  üstünlüyü,  onun  daima  istehsalın 

səmərəliliyinin  stimullaşdırılması,  maddi-texnİKİ  bazasının  təK- 

milləşdirilməsi,  şəxsi  və  ictimai  mə'nafeyin  birləşməsi  ilə  bağlıdır. 

Əvvəla, o, gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərlİK törətdiyindən orada 

ədalətli  iqtisadi prosesləri qurmaq mümKÜn olmur, İKİn- cisi o, tam 

məşğulluq  və  sabit  qiymət  səviyyəsinə  tə'minat  vermir.  Bununla 

əlaqədar olaraq bazar sisteminin müasir tipi  üçün onun  biri-birindən 

fərqlənən amerİKan, yapon, İsveçrə, alman 

77 

---

İqtisadi sistem 

VƏ _s. modelləri meydana gəlmişdir. 

İnzibati-amirlİK  sistemi.  İnsanlara  gələcəKdə  yÜKSƏK  rifah 

halının  tə'min  olunmasını  elan  edən,  laKİn  prantİKİ  olaraq  onun 

həyata  Keçirilməsi  olduqca  çətin  və  mürəKKəb  proses  olan  inziba- 

ti-amirlİK  sisteminin  meydana  gəlməsi  öz  başlanğıcını  marKSİzm 

nəzəriyyəsindən  götürür. 

Bu 

nəzəriyyə  əsasında  cəmiyyətin  iqtisadi 

tərəqqisi  məhsuldar  qüvvələrlə  istehsal  münasibətləri  ara-  sındaKi 

ziddiyyətlərin  aradan  götürülməsi  nəticəsində  baş  verəcəyi  və  bir 

formasiyanın  digəri  ilə  əvəz  olunmasına  gətirib  çıxaracağı  dururdu. 

LaKİn  marKSİst  nəzəriyyədə  Kapitalizmin  inKİşaf  mərhələləri  onun 

iİKİn pillələrindən nəzərdən Keçirildiyindən və daxili ziddiyyətlərinin 

həll  olunmasındaKi  tədrici  və  Keçici  proses  nəzərə  alınmadığından, 

onun inqilabi yolla dəyişəcəyi labüdlüyü ideyası irəli sürülmüşdür. 

Bu 

sistem Keçmiş 

SSRİ-də, 

Şərqi Avropa öİKƏlərində, hal-hazırda Kubada 

və bir sıra Asiya dövlətlərində fəaliyyət göstərir. 

Bu 

da yalnız istehsal 

münasibətlərinin zahiri öyrənilməsinə və iqtisadi münasibətlərdə baş 

verən 

KÖK

I

Ü 

dəyi-  şİKİİKİərin  Kənarda  qalmasına  səbəb  olmuşdur. 

Düzdür,  marK-  sistlər  cəmiyyətdə  ədalətli  iqtisadi  proseslərin 

gedişatının  tərəfdarları  idilər.  Hamının  cəmiyyətdəKİ  resurslardan 

istifadədə  bərabər  və  ədalətli  mövqedə  durmalarını  israr  edirdilər. 

LaKİn  resursların  bölgüsündəKİ  sərt  inzibatçılıq  ədalətsizliyə  gətirib 

çıxarmış  və  cəmiyyətdə  baş  verəcəK  ziddiyyətlərin  daha  da 

dərinləşməsinə  səbəb  olmuşdur.  Eyni  zamanda  iqtisadiyyatın  idarə 

olun-  masındaKi  inzibatçılıq  təKrar  istehsal  fazaları  arasındaKi 

əlaqəni, müİKİyyət hüququnu tamamilə pozmuşdur. 

BeləlİKİə,  bütünlÜKdə  iqtisadiyyata  aid  edilən  problemlər,  istər 

resursların  bölgüsü  və  istifadəsi  sahəsində  olsun,  istər  istehsalın 

struKturu,  onun  proporsiyaları,  təşKİl  olunması  sahəsində  olsun, 

bütün  məsələlər  mərKəzləşdirilmiş  plan  orqanları  tərəfindən 

müəyyənləşdirilir.  Belə  Kİ,  istehsalın  həcmi,  onun  resurs  tə'minatı, 

hazır  məhsulların  reallaşdırılmasını  plan  orqanları  həyata  Keçirir. 

Bütün istehsal istehlaKçının mövqeyindən deyil, istehsal vasitələrinin 

üstünlüyünün nəzərə alınması baxımından planlaşdırılırdı. 

İnzibati-amirlİK  sisteminin  xaraKterİK  xüsusiyyəti,  birincisi, 

ondan  ibarətdir  Kİ,  ictimai  müİKİyyət  adı  altında  bütünlÜKİə  o, 

dövlət  müİKİyyətindədir.  FaKtİKİ  olaraq  iqtisadi  resursların  hamısı 

sırf  dövlətin  nəzarətinə  və  inhisarına  Keçir.  İKİncisi,  təsərrüfat 

mexanizmi  Kİmi  mərKəzləşdirilmiş  iqtisadi  planlaşdırmanın  ön 

mövqedə durmasıdır. Üçüncüsü, bütün yaradılmış ne’mətlər, regional 

xüsusiyyət 

nəzərə 

alınmadan 

bərabər 

bölgü 

adı 

altında 

bərabərləşdirici  şəKİldə  bölünür.  Dördüncüsü,  iqtisadi  aKtivliyin 

yÜKSƏldilməsinə və şəxsi mənafeyin reallaşmasına şərait yaradıl 

78 

---