iqtisadi sistem və onun formalaşması prinsipləri
sadi sistem, müəyyən mə'nada fəaliyyətdə olan sosial-mədəni
amillərdən asılı olaraq inKİşaf edir və ayrı-ayrı model formasını alır.
Belə olmasaydı bazar sistemi ilə inKİşaf edən öİKƏİərin heç də
amerİKan, alman, yapon, İsveç və s. modelləri meydana gəlməzdi.
Keçid iqtisadiyyatı üçün mütləq bu cəhətlərə diqqət yetirməK
zəruridir.
İqtisadi sistemin parametrlərinin müəyyən edilməsində texnoloji
istehsal üsulunun mahiyyətinin şərh olunmasının da xüsusi
əhəmiyyəti var. Texnoloji istehsal üsulu tarixən məhsuldar qüvvələrin
sistemində onun elementlərinin, yə’ni iqtisadi resursların növlərinin
birləşməsi
xüsusiyyətlərini
ƏKS
etdirir.
İstehsal
üsulunun
maddi-texnİKİ əsasını təşKİl edən adamlarla istehsal vasitələri,
cəmiyyətin İnKİşafının müxtəlif mərhələlərində eyni xüsusiyyətlərlə
birləşmədiyindən, məhsuldar qüvvələrin inKİşaf səviyyəsində
fərqlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Adətən texnoloji istehsal üsulu ifadəsi yaşayış vasitələrinin əldə
olunması və işçilərin əməyinin təşKİli üsulunun xaraKterizə edilməsi
üçün istifadə edilir. Bildiyimiz Kİmi, lap qədim zamanlardan insanlar
təbiətdən hazır məhsulları ovçuluq, giləmeyvə yığmaq, müxtəlif
yabanı bitKİləri əldə etməK yolu ilə mənimsəyiblər. Təbiətin hazır
məhsullarının mənimsənilməsi
ÜK
ictimai əməK bölgüsü, yə'ni
əKİnçilİKİə heyvandarlığın ayrıldığı dövrə qədər davam etmişdir.
Mənimsənilmə prosesindən istehsal etməK prosesinə qədəm
qoymaqla
ÜK
texnoloji istehsal üsulunun əsası qoyulmuşdur. Texnoloji
anlayış simvolİK ifadə Kİmi işlənilsə də aydın olmalıdır Kİ, əl əməyinə
əsaslanan bu texnoloji istehsal üsulu Kapitalizmə qədər Kəndli,
sənətKar, tacir istehsal üsulu Kİmi davam etmişdir.
Texnoloji
istehsal
üsulunun
inKİşafına
manufaKtura
və
sənayeləşmə vasitəsi ilə maşınlı istehsal üsulunun meydana gəlməsi
səbəb olmuşdur. Maşınlı texnoloji istehsal üsulu Kapitalizmin maddi-
texnİKİ bazasını yaratmışdır. Bu istehsal üsulu öz inKİşafında sadə
formasından daha mürəKKəb və mütərəqqi formasına daxil olmuşdur.
Yeni mütərəqqi texnoloji istehsal üsulu elmin bilavasitə məhsuldar
qüvvəyə çevrilməsi ilə səciyyələnir. Təsadüfi deyildir Kİ, texnoloji
istehsal
üsulunun
bu
mərhələsinə
son
sənayeləşdirilən
(postindustrial), eKologiyalaşdırüan və bolluq yaradan Kİmi də
baxılır.
§2. İqtisadi sistemin formaları
İqtisadi sistemin mahiyyətini aydınlaşdırdıqdan sonra, onun
Keyfiyyət halını
ƏKS
etdirən iqtisadi proseslərin məcmusunu şərh
75
İqtisadi sistem
etməK məqsədəuyğundur.
Bu
baxımdan iqtisadi sistemin formalarını,
ayrı-ayrılıqda aydınlaşdırmaq yerinə düşər.
Ümumiyyətlə, iqtisadi sistemin bəşəriyyətin tarixi inKİşaf
prosesinə uyğun olaraq, ayrı-ayrı mərhələlərdə malİK olduğu sərvət
və maddi ne'mətlərin istehsalı, bölgüsü və mübadiləsi sahəsindəKİ
iqtisadi münasibətlər, eyni zamanda onların təşKİli müxtəlif
formalarda həyata Keçirilmişdir.
Bu
baxımdan iqtisadi sistemin bazar,
inzibati, ən'ənəvi və qarışıq formalarını qeyd edə bilərİK. İqtisadi
sistemin bu və ya digər formasına uyğun olaraq ayrı-ayrı öİKƏlərdə
onların müxtəlif modelləri həyata Keçirilmişdir.
Bazar sistemi. GöstərməliyİK Kİ, iqtisadi sistemin ən mütərəqqi
forması hesab olunan bazar sistemi son İKİyüzillİKdə meydana
gəlmişdir. Bazar insanların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, onların
aKtivlİKİərinin artırılması və tələbatlarının ödənilməsi üçün iqtisadi
resursların səmərəli seçilməsinə imKan verir. Bazar sistemi iqtisadi
fəaliyyət şəraitində adamların qarşılıqlı əlaqəyə girməsinin ən yaxşı
forma və üsullarının təşKİlini
ƏKS
etdirir. Bazar sisteminin ən vacib
elementləri tələb, təKİif, qiymət və rəqabətdən ibarətdir. Bu
elementlərin birinin mövcud olmaması deməli, bazar fəaliyyətini
dayandırır və öz yerini istər-istəməz digər sistemlərə verir.
Bazar sisteminin ən mühüm və həlledici rolu, onun iqtisadi seçimin
sür'ətlə əlaqələndirilməsi üçün adamların qərar qəbul edilməsində
stimullaşdırıcı motivin yaradılmasındadır. Özü də bu motivlər orada
iştiraK edənlərin hər birinin şəxsi və eqoist mənafeyinə uyğun olaraq
yaranır. Məhz iqtisadi fəaliyyətlə adamların davranış qaydaları
onların fərdi və sərbəst qəbul etdİKİəri qərarlar əsasında formalaşır.
İqtisad elminin atası hesab olunan Adam Smit hesab edirdi Kİ,
bazar iqtisadiyyatında yaradılan sərvətin ən mühüm xüsusiyyəti,
onun təşKİl olunmuş plan əsasında deyil, «görünməz əllərlə» fəaliyyət
göstərən KÜlli miqdar adamların şəxsi mənafelərinə uyğun
gəlməsidir.
O, 1776-cı
ildə yazmış olduğu «Xalqların sərvəti...» əsərində
göstərirdi Kİ, «Biz öz naharımızı almağı göz- ləyirİK, ona görə yox
K
İ,
qəssab, pivə bişirən və buİKa satan bizə qarşı xeyirxahdır, ona görə
K
İ,
onlar öz şəxsi qazancları üçün çalışırlar» .
Ümumiyyətlə, bazarın özü tarixən çox Keçmiş zamanlarda
yaranmasına baxmayaraq bir sistem Kİmi XVIII əsrdə formalaşmışdır.
Bazar sisteminin öz daxili qanunauyğunluqlarının inKİşafına uyğun
olaraq onun İKİ mərhələsini qeyd etməK olar. Biri, Kapitalizmin
meydana gəlməsi ilə onun sərbəst və ya azad tipi, İKİncisi, sahibKarlar
təbəqəsinin meydana gəlməsi ilə bağlı olan tənzimlə
76