Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi sistem və onun formalaşması prinsipləri 

sadi  sistem,  müəyyən  mə'nada  fəaliyyətdə  olan  sosial-mədəni 

amillərdən asılı olaraq inKİşaf edir və ayrı-ayrı model formasını alır. 

Belə  olmasaydı  bazar  sistemi  ilə  inKİşaf  edən  öİKƏİərin  heç  də 

amerİKan,  alman,  yapon,  İsveç  və  s.  modelləri  meydana  gəlməzdi. 

Keçid  iqtisadiyyatı  üçün  mütləq  bu  cəhətlərə  diqqət  yetirməK 

zəruridir. 

İqtisadi  sistemin  parametrlərinin  müəyyən  edilməsində  texnoloji 

istehsal  üsulunun  mahiyyətinin  şərh  olunmasının  da  xüsusi 

əhəmiyyəti var. Texnoloji istehsal üsulu tarixən məhsuldar qüvvələrin 

sistemində  onun  elementlərinin,  yə’ni  iqtisadi  resursların  növlərinin 

birləşməsi 

xüsusiyyətlərini 

ƏKS

 

etdirir. 

İstehsal 

üsulunun 

maddi-texnİKİ  əsasını  təşKİl  edən  adamlarla  istehsal  vasitələri, 

cəmiyyətin  İnKİşafının  müxtəlif  mərhələlərində  eyni  xüsusiyyətlərlə 

birləşmədiyindən,  məhsuldar  qüvvələrin  inKİşaf  səviyyəsində 

fərqlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. 

Adətən  texnoloji  istehsal  üsulu  ifadəsi  yaşayış  vasitələrinin  əldə 

olunması və işçilərin əməyinin təşKİli üsulunun xaraKterizə edilməsi 

üçün istifadə edilir. Bildiyimiz Kİmi, lap qədim zamanlardan insanlar 

təbiətdən  hazır  məhsulları  ovçuluq,  giləmeyvə  yığmaq,  müxtəlif 

yabanı  bitKİləri  əldə  etməK  yolu  ilə  mənimsəyiblər.  Təbiətin  hazır 

məhsullarının  mənimsənilməsi 

ÜK

  ictimai  əməK  bölgüsü,  yə'ni 

əKİnçilİKİə  heyvandarlığın  ayrıldığı  dövrə  qədər  davam  etmişdir. 

Mənimsənilmə  prosesindən  istehsal  etməK  prosesinə  qədəm 

qoymaqla 

ÜK 

texnoloji istehsal üsulunun əsası qoyulmuşdur. Texnoloji 

anlayış simvolİK ifadə Kİmi işlənilsə də aydın olmalıdır Kİ, əl əməyinə 

əsaslanan  bu  texnoloji  istehsal  üsulu  Kapitalizmə  qədər  Kəndli, 

sənətKar, tacir istehsal üsulu Kİmi davam etmişdir. 

Texnoloji 

istehsal 

üsulunun 

inKİşafına 

manufaKtura 

və 

sənayeləşmə  vasitəsi  ilə  maşınlı  istehsal  üsulunun  meydana  gəlməsi 

səbəb olmuşdur. Maşınlı texnoloji istehsal üsulu Kapitalizmin maddi- 

texnİKİ  bazasını  yaratmışdır.  Bu  istehsal  üsulu  öz  inKİşafında  sadə 

formasından daha mürəKKəb və mütərəqqi formasına daxil olmuşdur. 

Yeni mütərəqqi texnoloji istehsal üsulu elmin bilavasitə məhsuldar 

qüvvəyə  çevrilməsi  ilə  səciyyələnir.  Təsadüfi  deyildir  Kİ,  texnoloji 

istehsal 

üsulunun 

bu 

mərhələsinə 

son 

sənayeləşdirilən 

(postindustrial),  eKologiyalaşdırüan  və  bolluq  yaradan  Kİmi  də 

baxılır. 

§2. İqtisadi sistemin formaları 

İqtisadi  sistemin  mahiyyətini  aydınlaşdırdıqdan  sonra,  onun 

Keyfiyyət halını 

ƏKS 

etdirən iqtisadi proseslərin məcmusunu şərh 

75 

---

İqtisadi sistem 

etməK məqsədəuyğundur. 

Bu 

baxımdan iqtisadi sistemin formalarını, 

ayrı-ayrılıqda aydınlaşdırmaq yerinə düşər. 

Ümumiyyətlə,  iqtisadi  sistemin  bəşəriyyətin  tarixi  inKİşaf 

prosesinə  uyğun  olaraq,  ayrı-ayrı  mərhələlərdə  malİK  olduğu  sərvət 

və  maddi  ne'mətlərin  istehsalı,  bölgüsü  və  mübadiləsi  sahəsindəKİ 

iqtisadi  münasibətlər,  eyni  zamanda  onların  təşKİli  müxtəlif 

formalarda həyata Keçirilmişdir. 

Bu 

baxımdan iqtisadi sistemin bazar, 

inzibati,  ən'ənəvi  və  qarışıq  formalarını  qeyd  edə  bilərİK.  İqtisadi 

sistemin  bu  və  ya  digər  formasına  uyğun  olaraq  ayrı-ayrı  öİKƏlərdə 

onların müxtəlif modelləri həyata Keçirilmişdir. 

Bazar  sistemi.  GöstərməliyİK  Kİ,  iqtisadi  sistemin  ən  mütərəqqi 

forması  hesab  olunan  bazar  sistemi  son  İKİyüzillİKdə  meydana 

gəlmişdir.  Bazar  insanların  fəaliyyətinin  əlaqələndirilməsi,  onların 

aKtivlİKİərinin  artırılması  və  tələbatlarının  ödənilməsi  üçün  iqtisadi 

resursların  səmərəli  seçilməsinə  imKan  verir.  Bazar  sistemi  iqtisadi 

fəaliyyət  şəraitində  adamların  qarşılıqlı  əlaqəyə  girməsinin  ən  yaxşı 

forma  və  üsullarının  təşKİlini 

ƏKS 

etdirir.  Bazar  sisteminin  ən  vacib 

elementləri  tələb,  təKİif,  qiymət  və  rəqabətdən  ibarətdir.  Bu 

elementlərin  birinin  mövcud  olmaması  deməli,  bazar  fəaliyyətini 

dayandırır və öz yerini istər-istəməz digər sistemlərə verir. 

Bazar sisteminin ən mühüm və həlledici rolu, onun iqtisadi seçimin 

sür'ətlə  əlaqələndirilməsi  üçün  adamların  qərar  qəbul  edilməsində 

stimullaşdırıcı motivin yaradılmasındadır. Özü də bu motivlər orada 

iştiraK edənlərin hər birinin şəxsi və eqoist mənafeyinə uyğun olaraq 

yaranır.  Məhz  iqtisadi  fəaliyyətlə  adamların  davranış  qaydaları 

onların fərdi və sərbəst qəbul etdİKİəri qərarlar əsasında formalaşır. 

İqtisad  elminin  atası  hesab  olunan  Adam  Smit  hesab  edirdi  Kİ, 

bazar  iqtisadiyyatında  yaradılan  sərvətin  ən  mühüm  xüsusiyyəti, 

onun təşKİl olunmuş plan əsasında deyil, «görünməz əllərlə» fəaliyyət 

göstərən  KÜlli  miqdar  adamların  şəxsi  mənafelərinə  uyğun 

gəlməsidir. 

O, 1776-cı 

ildə yazmış olduğu «Xalqların sərvəti...» əsərində 

göstərirdi Kİ, «Biz öz naharımızı almağı göz- ləyirİK, ona görə yox 

K

İ,

 

qəssab, pivə bişirən və buİKa satan bizə qarşı xeyirxahdır, ona görə 

K

İ,

 

onlar öz şəxsi qazancları üçün çalışırlar» . 

Ümumiyyətlə,  bazarın  özü  tarixən  çox  Keçmiş  zamanlarda 

yaranmasına baxmayaraq bir sistem Kİmi XVIII əsrdə formalaşmışdır. 

Bazar  sisteminin  öz  daxili  qanunauyğunluqlarının  inKİşafına  uyğun 

olaraq  onun  İKİ  mərhələsini  qeyd  etməK  olar.  Biri,  Kapitalizmin 

meydana gəlməsi ilə onun sərbəst və ya azad tipi, İKİncisi, sahibKarlar 

təbəqəsinin meydana gəlməsi ilə bağlı olan tənzimlə 

76 

---