Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

MülKİyyət münasibətləri 

lərinin  subyeKtiv  şərhidir.  Bütün  bunlara  görə  müİKİyyət  hüququ  - 

hüquqi Kateqoriya xaraKteri alır. Deməli, müİKİyyət həm iqtisadi, həm 

də hüquqi Kateqoriya Kİmi səciyyələnir. 

§2. MülKİyyətin obyeKti və subyeKti 

MüİKİyyət  münasibətlərinin  obyeKti  və  subyeKti  vardır.  Bu, 

müİKİyyət  münasibətlərinin  mahiyyətini  ifadə  edən  cəhətlərdən  biri 

Kİmi  struKtur  əlamətidir.  MüİKİyyətin  obyeKtinə  torpaq,  yerin  təKİ, 

daxili sular və ərazi suları, qitə şelfi, hava hövzəsi, bitKİ- lər, qurğular, 

avadanlıq,  xammal  və  materiallar,  pullar,  qiymətli  Kağızlar,  istehsal, 

sosial-mədəni  və  başqa  digər  tə'yinatlı  əmlaK,  zavod,  fabrİK,  əməyin 

məhsulları  və  s.  daxildir.  Deməli,  müİKİy-  yətin  obyeKti  hər  şeydən 

əvvəl onun maddi zəmini, varlığıdır. 

Azərbaycan  RespublİKasında  müİKİyyət  subyeKtləri:  Azərbaycan 

RespublİKası,  Naxçıvan  Muxtar  RespublİKası,  rayonların  yerli 

haKİmiyyət  orqanları,  KolleKtiv  müəssisələr  (Kooperativlər,  səhmdar 

cəmiyyətləri,  təsərrüfat  ortaqlıqları  və  təsərrüfat  assosiasiyaları,  icarə 

müəssisələri), ictimai birlİKİər, dini təşKİlatlar və vətəndaşlardır. 

MüİKİyyət obyeKti sahibsiz ola bilməz. 

SubyeKtlərin  obyeKtlər  üzərində  tam  müİKİyyətçiliyi  şəraitində 

onlardan səmərəli istifadə mümKÜn olur. 

§3. MülKİyyətin əsas və törəmə formaları 

MüİKİyyətin  müxtəlif  formalarda  olmasının  iqtisadi  tərəqqi  üçün 

əsas  amil  Kİmi  cəmiyyət  tərəfindən  qeyri-şərtsiz  qəbulu  iqtisadi 

nəzəriyyənin fundamental nailiyyətidir. 

Biz  burada  Azərbaycanda  mövcud  olan  müİKİyyətin  müasir 

formalarından  bəhs  edəcəyİK.  Hazırda  Azərbaycanda  müİKİyyət 

münasibətlərində,  onun  formalarında  ciddi  yeniləşmə  baş  verir.  Bu 

prosesdə  müİKİyyətin  əsas  və  törəmə  formalarını  düzgün  müəyyən 

etməK,  bu  formaların  məzmun  və  fərqini  başa  düşməK,  bunlara 

əsaslanan  iqtisadi  fəaliyyətin  mahiyyətini  araşdırmaq  nəzəri  və 

praKtİKİ əhəmiyyətə malİKdir. MüİKİyyət formalarını fərqlən- dirməK 

üçün  hÖKmən  mö'təbər  me'yarlar  və  prinsiplərdən  istifadə 

olunmalıdır. Hər bir müİKİyyət formasında onun yaranma mənbələri, 

formalaşması, iqtisadi reallaşdırılması və idarə edilməsi mexanizmləri 

və  prinsipləri  müxtəlif  ola  bilər.  LaKİn  hər  bir  müİKİyyət  formasının 

mahiyyəti insanlar arasındaKi iqtisadi münasibətlər sistemində təzahür 

edir. 

«Azərbaycan RespublİKasında müİKİyyət haqqında» qanun 

92

 

---

MülKiyyətin əsas və törəmə formaları 

müİKİyyətin  əsas  formaları  və  müİKİyyət  hüququnun  müdafiəsi 

problemləri  aydınlaşdırılmışdır.  Azərbaycan  RespublİKasının  bu 

hüquqi  qanununda  dövlət  və  xüsusi  müİKİyyət  hüququndan  geniş 

bəhs edilmişdir. 

«Azərbaycan 

RespublİKasında 

müİKİyyət 

haqqında» 

qanunun 

qəbulundan  sonraKi  Keçən  müddət  ərzində  daha  bir  sıra  iqtisadi  qanunlar 

toplusu  qəbul  edilmişdir.  Məsələn,  «Müəssisə  haqqında»,  «Səhmdar 

cəmiyyəti  haqqında»,  «Aqrar  islahatlarının  əsasları  haqqında»,  «Sovxoz  və 

Kolxozların  islahatı  haqqında»,  «Torpaq  islahatı  haqqında»,  «Torpaq  bazarı 

haqqında»,  «Valyuta  tənzimi  haqqında»,  «Haqsız  rəqabət  haqqında», 

«SahibKarlıq  fəaliyyəti  haqqında»,  «Səhmdar  cəmiyyəti  haqqında»,  «Əmtəə 

birjası  haqqında»,  «Lizinq  xidməti  haqqında»,  «Antiinhisar  fəaliyyəti 

haqqında»  və  sair.  Bu  qanunlar  yeni  iqtisadi  sistemə  uyğun  mül-  Kİyyət 

münasibətlərinin təKmilləşdirilməsinə xidmət edir. 

1995-

 

1998-ci 

illərdə  dövlət  müİKİyyətinin 

ÜK 

özəlləşdirilməsi 

proqramı  həyata  Keçirilmişdir,  nəticədə  müİKİyyətin  forma 

müxtəlifliyi  artmışdır.  Əsas  formalardan  xüsusi  müİKİyyət  forması 

aparıcı  mövqeyə  çıxmışdır.  İnKİşaf  etmiş  öİKƏlərdə  də  xüsusi 

müİKİyyət forması aparıcı xaraKterə malİKdir. 

İqtisadi  nəzəriyyə  mövqeyindən  şərh  etsəK  göstərməliyİK  Kİ, 

dünyada  müİKİyyətin  xüsusi  və  dövlət  müİKİyyəti  formaları  əsas 

formalar Kİmi mövcuddur. Başqa müİKİyyət formaları hamısı xüsusi 

və  dövlət  müİKİyyəti  formalarından  törəmə  formalar  Kİmi  təzahür 

edir. 

İndi müİKİyyətin 

əsas 

formalarımn 

və 

eləcə də törəmə formaları

nın 

şərhinə 

KeçəK. 

Dövlət müİKİyyəti. Artıq biz respublİKanın iqtisadi suverenliyi və 

bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  formalaşmaqda  olan  və  pers-  peKtiv 

iıiKİşafa malİK müstəqil Azərbaycamn dövlət müİKİyyətindən danışa 

bilərİK. 

Bu 

müİKİyyət formasının subyeKti Azərbaycan dövlətidir. Hər 

bir  dövlətə  öz  vəzifələrini  yerinə  yetirməK  üçün  müəyyən  əmlaK  və 

istehsal növlərinə malİK olması zəruridir. Dünya təcrübəsində dövlət 

müİKİyyətinə  dəmir  yolları,  rabitə,  Kosmos  sistemləri,  müdafiə 

KompleKsləri,  dövlət  idarələrinin  əmlaKi  daxil  edilir.  Qərb 

öİKƏİərində əsas fondlarda dövlət müİKİyyətinin payı 

7 

faizdən 

30 

faiz 

arasındadır. Dövlət müİKİyyətinin xüsusi çəKİsi tarixi şəraitindən asılı 

olaraq daima dəyişilə bilər. 

«Azərbaycan  RespublİKasında  müİKİyyət  haqqında»  qanunda 

Azərbaycanda  dövlət  müİKİyyəti  hüququnun  obyeKtləri  müəyyən 

edilmişdir.  RespublİKa  ərazisi  hüdudlarında  torpaq  (xüsusi  mül- 

Kİyyətə verilməmiş sahələr), yerin təKİ, daxili sular və ərazi suları, qitə 

şelfi, xüsusi müİKİyyətdə olmayan bitKİlər və heyvanlar 

93 

---