Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

MülKiyyət münasibatlari 

prosesində  dövlət  müİKİyyətinin  obyeKÜərinin  çox  hissəsi  özəl 

müİKİyyətə  verilir.  Azad  sahibKarlıq  fəaliyyəti  və  sərbəst  bazar 

iqtisadiyyatı əsasən xüsusi müİKİyyətlə bağlıdır. 

Xüsusi  müİKİyyətin  meydana  gəlməsi  və  inKİşafı  tarixi  çox 

qədimdir. İbtidai icma quruluşunun pozulması meyli, nəticə e'tiba- rı 

ilə  xüsusi  müİKİyyətin,  xüsusi  təsərrüfatların  meydana  çıxmasına 

gətirib  çıxarır.  SonraKi  tarix  xüsusi  müİKİyyət  münasibətlərinin 

müxtəlif məzmun və mahiyyətcə inKİşafı dövrləri olmuşdur. 

Vaxtı  ilə  C.LoKK,  A.Smit  və  başqaları  əmlaK,  şey  üzərində  xüsusi 

müİKİyyət formasını insan azadlığının zəruri şərti hesab etmişlər. 

Habelə  bu  mütəfəKKİrlər  xüsusi  müİKİyyət  formasına  müİKİy- 

yətin  ən  səmərəli  reallaşma  xaraKterinə  malİK  olmasını  göstərmiş, 

onun  təbiiliyini,  daimiliyini,  demoKratİKİiyini  və  perspeK-  tivliyini 

sübut  etmişlər.  Deməli,  xüsusi  müİKİyyət  münasibətlərinin  tərəqqisi 

cəmiyyətin  tərəqqisidir.  Dövlətin  müİKİyyət  üzərində  inhisarını 

aradan  qaldırmadan,  vətəndaşların  xüsusi  müİKİyyət  hüququnun 

reallaşmasına söyKənən iqtisadi azadlığını tə min etmədən iqtisadi və 

sosial tərəqqiyə nail olmaq mümKÜn deyil. 

Xüsusi  müİKİyyət  münasibətlərinin  hÖKmranlığı  və  sağlam 

rəqabət  olmayan  cəmiyyətdə  iqtisadi  azadlıq  da  ola  bilməz.  Xüsusi 

müİKİyyət  sahibKara  daha  yaxın  müİKİyyət  formasıdır.  Xüsusi 

müİKİyyətin  gizli  sirri  sahibKarı  fədaKar  əməyə  daha  çox  ruhlan- 

dırmasıdır. 

Azərbaycan  xalqı  islahatların,  o  cümlədən  aqrar  islahatların  daha 

çox  xüsusi  müİKİyyətə  əsaslanmaqla  aparılan  formasına  tərəfdardır, 

çünKİ xüsusi müİKİyyət formasında müİKİyyətçinin şəxsi marağının 

ön  plana  çəKİlməsi  onu  bazar  iqtisadiyyatının  aparıcı  qüvvəsinə 

çevirir və qısa müddətdə əhaliyə ərzaq tə'minatını verir. 

Əsl xalq haKİmiyyətinin bərqərar edildiyi şəraitdə, demoK- ratİK, 

humanist cəmiyyətlər xüsusi müİKİyyət münasibətlərindən daha çox 

faydalanır.  İsbat  etməyə  ehtiyac  yoxdur  Kİ,  xüsusi  müİKİyyətçilər 

daha  yaradıcı  və  təşəbbüsKar  olur,  daha  sərbəst  fəaliyyət  göstərir, 

istehsalın,  xidmətin  səmərəliliyinin  və  fayda-  lığının  artmasında 

əhəmiyyətli  rol  oynayırlar,  sosial  yönümlü  iqtisadiyyat  yaradırlar. 

Ona  görə  də  respublİKa  öz  iqtisadi  Konsepsiyasının  əsas 

müddəalarında, qəbul etdiyi iqtisadi qanunlarda sahibKarlıq və xüsusi 

müİKİyyət münasibətlərinin inKİşafına əhəmiyyətli yer verir. 

MüstəqillİK şəraitində respublİKamız öz KonKret şəraitinə uyğun 

olaraq xüsusi müİKİyyətin çərçivəsini və formalarını, əməliyyat 

96 

---

MülKiyyətin əsas və törəmə formaları 

dairəsini  özü  müəyyənləşdirməK  iniKanına  malİK  olmuşdur. 

«Azərbaycan RespublİKasında müİKİyyət haqqında» qanunda yazılır: 

«Xüsusi  müİKİyyət  hüququ  istehsal  vasitələrinə,  qeyri-istehsal 

tə'yinatlı predmetlərə və sərvətlərə, pul vəsaitinə və qiymətli Kağızlara, 

onlardan  istifadə  olunmasının  nəticələrinə  sahiblİK,  onlardan  istifadə 

və  onların  barəsində  sərəncam  sahəsində  ayrı-ayrı  şəxslərin  qanunla 

qorunan hüquqlarının məcmusudur. Xüsusi müİKİyyət hüququ həyata 

KeçirilərKən qanunvericilİKdə nəzərdə tutulmuş qaydada və hədlərdə 

muzdlu əməyin tətbiqi müm- Kündür». 

İnKİşaf  etmiş  öİKƏİərdə  xüsusi  müİKİyyətin  yeni  təKamül  etmiş 

formaları  və  buna  əsaslanan  tərəqqi  etmiş  təsərrüfatçılıq  mövcuddur. 

Məsələn, 

ABŞ-ın 

xüsusi  müİKİyyətçiləri  AmerİKa  əhalisi  üçün 

yÜKSƏK  Keyfiyyətdə  məhsul  istehsal  edir,  ucuz  məişət  xidməti 

göstərir,  səmərəli  və  Keyfiyyətli  topdan  və  pəraKəndə  satış  sistemi 

yaratmış,  yÜKSƏK  səviyyəli  tə'mir-tİKİnti  işlərini  təşKİl  etmiş,  yerli 

sənaye  məhsulları  istehsalını  genişləndirmiş,  Kənd  təsərrüfatında 

başqa  öİKƏlərə  də  məhsul  satmaq  imKanına  malİK  olan  fermer 

təsərrüfatı yaratmış və s. 

Ümumiyyətlə,  bu  öİKələrdə  maddi  ne'mətlər  bolluğu  var,  xalq 

öz-özünü  çox  yaxşı  dolandırır.  Dövlətdən  heç  bir  vəsait  almadan  öz 

xalqının  dolanacağına  yaxşı  şərait  yaradan  xüsusi  müİKİyyət-  çilər, 

dövlət  xəzinəsinə  də  vergilər  verirlər,  əlbəttə,  bu  vergilər  onların 

iqtisadi  inKİşafına  şərait  yaratmaq  həcmində  müəyyən  olunur.  Bazar 

iqtisadiyyatı  xüsusi  müİKİyyət  sahibKarlığına  əlverişli  şərait 

yaradılmasını  tələb  edir.  A.Smit  xüsusi  müİKİyyətçi  sahibKarlığı-  nın 

cəmiyyətdəKİ  rolundan  danışaraq  yazmışdır  Kİ,  o,  yalnız,  öz  xüsusi 

mənafelərini nəzərdə tutur, özünün xüsusi xeyrini güdür. 

O, 

həm də öz 

xüsusi mənafeyini güdməKİə özünə şüurlu xidmət etməK sə'yilə əməli 

surətdə cəmiyyətin mənafeyinə xidmət edir. 

Muzdlu  əməK  prosesində  işçi  sahibKar  Kİmi,  yaxud  qarşılıqlı 

razılıqla istehsal prosesinə daxil olursa, onun iş qüvvəsinin dəyəri tələb 

olunan  səviyyədə  ödənilirsə,  deməli,  burada  istismara  yol  verilmir. 

Onu  da  qeyd  etməliyİK 

K

İ,

 

əsl  xalq  haKİmiyyətinin  hÖKm-  ranlığı 

şəraitində  xüsusi  müİKİyyətə  əsaslanan  xırda,  orta,  hətta  iri 

müəssisələrdə  istismar  münasibətləri  heç  cürə  bərqərar  edilə  bilməz. 

Birincisi, 

ona  görə  Kİ,  muzdlu  işçi  cəlb  etmənin  şəraiti  və  hüdudu 

respublİKanın  qanunları  ilə  müəyyənləşdirilir. 

İKİnci-  si, 

vətəndaşlar 

hansı  əmlaKi  ala  bilər,  ya  da  ala  bilməz  yaxud  məhdud  şəKİldə  ala 

bilər  və  digər  müİKİ  münasibətlər,  o  cümlədən  sahibKarlarla  onlara 

işləyənlər arasındaKi münasibətlər res- publİKanın müİKİyyət və digər 

iqtisadi-hüquqi  qanunları  ilə  müəyyənləşdirilir.  Hər  bir  müİKİyyətçi 

qanuna görə normal iş 

97 

---