Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi sistem və onun formalaşması prinsipləri 

təKmilləşdirmişdir.  Bu  dövrlərin  hər  birini  o,  aşağı,  orta  və  yuxarı 

pillələrə bölərəK ictimai formasiyaların inKİşafının me'yarını müəyyən 

etmişdir.  Belə  bölgü  təbiətin  hazır  məhsullarının,  mənimsənilən 

təsərrüfatla  istehsal  edən  cəmiyyətlərin  fərqlənməsinə  im-  Kan 

vermişdir. 

K.MarKS  sinifli  cəmiyyətlərin  meydana  gəlməsi  və  istismar 

edənlərlə  istismar  olunanların  münasibətini  göstərməK  məqsədilə 

qeyd  etmişdir  Kİ,  antİK,  feodal,  müasir  burjua  istehsal  üsullarını 

ümumi  şəKİldə  iqtisadi-ictimai  formasiyanın  mütərəqqi  mərhələləri 

Kİmi  nəzərə  almaq  olar.  Cəmiyyətlərin  iqtisadi  inKİşaflarını 

sənayeləşməyə  görə  fərqləndirən  U.Rostou  göstərirdi 

K

İ,

 

texnİKİ 

səviyyələrinə  görə  iqtisadi  mərhələlər  meydana  gəlmişdir.  Belə 

Kİ,  

iqtisadi  artımın  mərhələləri,  texnİKİ-iqtisadi,  siyasi-ideoloji  və  s. 

amilləri 

qarşılıqlı 

əlaqələrinə 

görə 

müəyyənləşdirilməlidir. 

Mərhələlərin  dəyişilməsi  əsasən  iqtisadiyyatın  əsas  aparıcı  bölməsi 

olan  istehsalın  miqyasının  dəyişilməsinə  səbəb  olur.  Onların  fİKrincə 

ümumiyyətlə,  İKİ  tipli:  Kapitalizmə  qədərKİ  -  ən’ənəvi  və 

KapitalizmdəKİ sənayeləşmiş cəmiyyət mövcuddur. 

U.Rostou iqtisadi artımın beş mərhələsini qeyd edir: 

1. Ən'ənəvi cəmiyyət. 2.Keçid mərhələsinə şərait hazırlayan dövr. 3. 

Sənayeləşmiş inKİşafa irəliləyən və Keçən mərhələ. 4. Sənayeləşmədən 

sonraKi yetKİn cəmiyyət. 5. Kütləvi istehlaK cəmiyyəti. 

Qərbi  Avropada  tarixi  inKİşafın  göstərilən  mərhələlərindəKİ  belə 

bölgüsünə  baxrnayaraq,  onlardan  xeyli  əvvəl  Şərqdə  görKəm-  li  ərəb 

mütəfəKKİri 

İbn 

Xəldun 

(1332-1406) 

cəmiyyətin 

bölgüsünə 

özünəməxsus  formada  yanaşmışdır.  O  göstərirdi 

K

İ,

 

cəmiyyət  öz 

inKİşafında  üç  vəziyyəti  Keçmişdir:  l.VəhşilİK.  2.  Kənd  yerlərində 

yaşayış.  3.  Şəhərlərin  meydana  gəlməsi.  İbn  Xəldun  çox  böyÜK 

uzaqgörənlİKİə  istehsalın  inKİşafının  şəhərlərin  meydana  gəlməsində 

sıx əlaqədə olduğunu qeyd etmişdir. O qeyd edir Kİ, həyat tər- zindəKİ 

fərqlər  məhz  yaşayış  vasitələrinin  əldə  olunması  üçün  tətbiq  olunan 

üsulların müxtəlifliyi ilə bağlıdır. Göründüyü 

K

İ-

 

mi, iqtisadi sistemin 

formalaşmasında,  maddi  ne'mətlərin  istehsalı  üçün  tətbiq  olunan 

müxtəlif üsulların seçilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. 

Başqa belə bir vacib cəhət qeyd olunmalıdır Kİ, iqtisadi sistem XX 

əsrin  40-cı  illərindən  başlayaraq,  neoliberalizm  nəzəriyyəsinin 

görKəmli nümayəndələri olan alman iqtisadçıları V.RyopKe, L.Er- xard 

və  V.OyKen  tərəfindən  «təsərrüfatçılıq  prosesinin  istiqamətləri 

forması»  Kİmi  qeyd  olunurdu.  Eyni  zamanda  onlar  göstərirdilər  Kİ, 

ümumiyyətlə,  bütün  ictimai  quruluşda  tarixi  inKİşaf  dövrlərindən, 

iqtisadi  artımın  mərhələlərindən  asılı  olmayaraq  İKİ  formada, 

«mərKəzləşmiş idarəetmə təsərrüfatı» (totalitarizm) və 

73 

---

İqtisadi sistem 

«bazar təsərrüfatı» sərbəst və açıq təsərrüfat şəKİində mövcuddur. Bu 

baxımdan  da  marKsizmin  bəşəriyyətin  beş  istehsal  üsulundan 

Keçəcəyi  ideyası  inKar  edilirdi.  Bazar  sistemində  fəaliyyət  göstərən 

Kapitalizmdən  başqa,  bütün  təsərrüfatçılıq  formaları,  icma,  feodal, 

nasist və planlı-sosialist təsərrüfatçılıq formaları, mərKƏ- zi idarəetmə 

təsərrüfatçılığının tipləri Kİmi qeyd olunurdu. 

Cəmiyyətin  inKİşafı  insanların  fəaliyyəti  ilə  bağlıdır,  insan 

fəaliyyəti bu iqtisadi aKtivliyin, spesifİK forması olaraq ətraf mühitin 

qavranması  ilə,  adamların  daxili  imKanlarının,  maddi  və  mə'nəvi 

ne’mətlərin istehsalı ilə üzə çıxır. İnsan fəaliyyəti özbaşına deyil, məhz 

müəyyən  məqsədlərin  həyata  Keçirilməsi  şəraitində  baş  verir. 

Adamların  yeməyə,  geyinməyə,  istirahət  etməyə  və  s.  tələbatlarının 

ödənilməsi  ilə  əlaqədar  meydana  gələn  fəaliyyətləri  istehlaK  etməK 

naminə  istehsal  etməyə  məcbur  olurlar.  Əlbəttə,  belə  məcburiyyət 

yalnız  tələbatların  ödənilməsi  naminə  məhdud  resurslardan  istifadə 

etməK  nəticəsində  meydana  gəlir  və  istehsal  prosesi  formasını  alır. 

İstehsal 

prosesi 

istehlaKçıların 

mövqeyi 

baxımından 

qiymətləndirildiyindən o, sərvət və ne'mət- lərin yaradılmasının zəruri 

şərtidir.  İqtisadi  sistemin  formalaşmasına  İKİ  mühüm  amillər  qrupu 

tə'sir  göstərir.  Birincisi,  mövcud  mühit,  İKİncisi  isə  iqtisadi  sistemi 

təşKİl  edən  elementlərin  struKtur  əlaqələrinin  xüsusiyyətləri. 

Bununla əlaqədar olaraq gö- stərməliyİK Kİ, iqtisadi sistemi müəyyən 

edən və inKİşaf etməsinə səbəb olan amillər bir neçə qismə bölünürlər: 

təbii-iqlim,  istehsai-  iqtisadi,  mə'nəvi-hüquqi,  sosial-mədəni, 

dini-əxlaqi. 

Düzdür,  bu  amillər  qrupunun  ƏKSər  hissəsi  iqtisadiyyatın  inKİ- 

şaf  səviyyəsindən  asılı  olaraq  meydana  gəlsə  də  hər  halda  onlar 

iqtisadi  sistemin  formalaşmasına  aKtiv  tə'sir  göstərir.  İnsanların 

əməyə,  sərvətə,  ne'mət  və  xidmətlərə  olan  xüsusiyyətləri,  eləcə  də 

zəruri 

davranış 

qaydaları, 

iqtisadi 

sistemin 

inKİşaf 

qanunauyğunluqlarını əsaslandırır. 

Təsadüfi  deyildir 

K

İ,

 

məhz  sosial-mədəni  amillər  qrupunun 

fəaliyyətindən  asılı  olaraq  sivilizasiyalı  inKİşafın  İKİ  mühüm  və 

biri-birindən  fərqli 

Qərb 

və 

Şərq 

istiqamətləri  meydana  gəlmişdir.  Bu 

istiqamətlərin  özünəməxsus  inKİşaf  qanunauyğunluqları  olsa  da 

bunlar  insanların  iqtisadi  fəaliyyətlərinin  təKmilləşdiril-  məsində 

özünəməxsus rol oynamışdır. Belə Kİ, Qərb inKİşaf yolu, sərbəstliyə, 

demoKratizm prinsiplərinə əsaslanırsa, Şərq yolu ciddi nəzarətə, milli 

mənafeyin  üstünlüyünə,  dini  əqidələrin  möhKəm-  liyinə  əsaslanır. 

Ona  görə  də  bir  iqtisadi  sistemdən  digər  iqtisadi  sistemə  KeçərKən 

mütləq  sosial-mədəni  amillər  qrupunun  fəaliyyətini  nəzərə  almaq 

lazımdır. ÇünKİ, fəaliyyət göstərən hər bir iqti 

74 

---