Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İnstitutsional-sosioloji istiqamət 

Institutsionalizmin  yaranması  iqtisadi  fİKİr  tarixində  mühüm 

dönüş  nöqtəsidir,  İnstitutsionalistlərin  əsas  KonstruKÜv  tələbi 

iqtisadiyyat  üzərində  sosial  nəzarətin  həyata  Keçirilməsidir,  tns- 

titutsionalizm  çərçivəsində 

ÜK 

dəfə  olaraq  burjua  iqtisad  elmində 

inhisarçı 

Kapitalizm 

şəraitinə 

uyğun 

iqtisadiyyata 

dövlət 

müdaxiləsinin zəruriliyi əsaslandırılmış və bu müdaxilənin variantları 

işlənib hazırlanmışdı, 

İnstitutsional-sosioloji  cərəyanın  əsas  səciyyəvi  xüsusiyyətləri 

aşağıdaKilar  olmuşdu:  planlaşdırma  vasitəsilə  Kapitalist  istehsalı 

üzərində  sosial  nəzarətin  həyata  Keçirilməsi;  burjua  cəmiyyətinin 

sosial problemlərinə diqqət verilməsi və onların həlli üzrə praK- tİKİ 

tədbirlərin 

təKİif 

olunması; 

iİKİn 

Institutsionalizmin 

metodologiyasına xas olan texnİKİ determinizmin güclənməsi və s. 

Institutsionalizmin 

təKamül 

prosesi 

Kapitalizmin 

transformasiyasının  çoxsaylı  nəzəriyyələrinin  yaranması,  onların 

inKİşafı və 

ETİ 

ilə əlaqədar olan texnoKratİK nəzəriyyələrin yaranması 

ilə  səciyyələnmişdi.  Kapitalizmin  transformasiyası  nəzəriyyələrinə: 

xalq  Kapitalizmi,  KolleKtiv  Kapitalizm,  qarışıq  iqtisadiyyat,  rifah 

dövləti  və  s.  daxildir.  Xalq  Kapitalizmi  nəzəriyyəsi  özündə  Kapitalın 

de-  moKratlaşması  və  yaxud  müİKİyyətin  diffuziyası,  idarəedicilərin 

inqilabı,  gəlirlərdə  inqilab  nəzəriyyələrini  birləşdirir,  KolleKtiv 

Kapitalizm  nəzəriyyəsi  də  mahiyyətinə  görə  xalq  Kapitalizmi 

Konsepsiyasının  müxtəlif  variantlarından  biridir. 

ETİ 

ilə  əlaqədar 

yaranmış  texnoKratİK  nəzəriyyələrə:  sənaye  cəmiyyəti,  texnoloji 

cəmiyyət,  yeni  sənaye  cəmiyyəti,  postsənaye  cəmiyyəti.  Kütləvi 

istehlaK cəmiyyəti, informasiya cəmiyyəti və s. Konsepsiyalar daxildir. 

Kapitalizmin  transformasiyası  nəzəriyyələri  Kapitalizmin  təKa- 

mül yolu ilə yeni bir ideal iqtisadi sistemə çevrilməsi ideyasını təbliğ 

edir.  Bu  nəzəriyyələrin  nümayəndələri  iri  Korporasiyaları,  səhmdar 

müəssisələri  KolleKtiv  istehsalın  ünsürləri  hesab  edirlər  və  onları 

müasir cəmiyyətin inqilabi elementləri adlandırırlar. 

İnstitutsional-sosioloji  cərəyan  60-cı  illərin  ortalarında  və  70-  ci 

illərdə neoinstitutsionalizm forma alır. 

Bu 

dövrdə institut- sionalizmə 

marağın  artması  və  bütünlÜKdə  institutsional  sosioloji  istiqamətin 

əhəmiyyətli dərəcədə güclənməsi, sosial amillər və onların cəmiyyətin 

inKİşafında  rolu,  texnoKratİK  adlanan  çoxsaylı  transformasiya 

nəzəriyyələri üçün əsas olan müasir 

ETİ, 

iqtisadi nəzəriyyənin ənənəvi 

istiqamətlərinin-neoKİassizmin  və  neo-  Keynsçiliyin  nüfuzdan 

düşməsi ilə əlaqədar olmuşdu. 

Yeni  institutsionalizmin  nümayəndələri  sosial  iqtisadi  dəyişİK- 

liyin  və  Kapitalizmin  inKİşaf  edib,  yeni  ali  forma  almasının  əsasını 

elmin, texnİKanın və texnologiyanın tərəqqisində görürlər. 

69 

---

İqtisadi sistem 

IV

 FƏSIL

,

 IQTISADI SISTEM

 

§1. iqtisadi sistem və onun formalaşması prinsipləri 

Bəşəriyyətin  tarixi  inKİşaf  mərhələlərində  cəmiyyətin  inKİşafı 

onun  iqtisadi  həyatında  fəaliyyət  göstərən  elementlərin  təşKİli  və 

idarə olunması ilə səciyyələnir. 

LaKİn  iqtisadi  həyat  birdən-birə  formalaşmamış,  oradaKi  iqtisadi 

elementlərin fəaliyyəti üçün eyni şərait yaranmamışdır. Belə 

Kİ, 

bütün 

cəmiyyətlər üçün birincisi, iqtisadiyyatın təşKilinin əsas problemi olan 

nə? necə? Kİmin üçün? yaxud başqa cür demiş olsaq iqtisadi həyatın 

«üç fundamental məsələsi» necə dərK və həll edilir. 

İKİncisi, iqtisadiyyatın başlıca probleminin həllini, əslində mövcud 

resurs  imKanları  şəraitində  iqtisadi  seçim  üsulu  müəyyən  edir.  Ona 

görə  də  iqtisadi  sistem  üsulları  fərqlənir.  Deməli,  hansı  əmtəələrin 

istehsalı  və  xidmətlərin  görülməsi,  eyni  zamanda  onların  necə  və 

Kİmin  üçün  istehsal  olunması  iqtisadiyyatın  əsas  məsələsinə  və 

iqtisadi  məqsədlərin  obyentinə  çevrilir.  Nə  istehsal  olunmalıdır 

sualına  istehlaKçıların  KÖməyi  ilə  cavab  verilməlidir.  İstehlaKçıların 

istəyi  istehsalın  həcminə  sərf  olunan  xərclərlə  gəlirlərin  həddini 

müəyyən  edir.  Eyni  zamanda  istehsalm  həcmi  gəlirlərin  Kəmiyyətini 

müəyyən  edir.  Bu  qapalı  idarə  daima  hərəKətdə  olduğundan, 

buradanı  əlaqələrin  saysız-hesabsızlığı  özünü  ƏKS  etdirir.  Necə 

istehsal  olunmalıdır  sualını  isə  müxtəlif  istehsalçılar  arasındanı 

rəqabət  müəyyən  edir.  Burada  əsas  aparıcı  qüvvə  ehtiyac,  mənfəət, 

qiymət  və  xərclərdir.  Rəqabət  şəraiti  məhsulları  istehlaKçıların  ala 

biləcəyi  qiymətlə,  minimum  xərclə,  mansimum  mənfəətlə  istehsalı 

nəzərdə tutur. 

Kimin üçün istehsal olunmalıdır sualını isə bazarda qeyri-bərabər 

gəlir əldə edənlərin tələb və təKİifi müəyyən edir. Əmən haqqı, torpaq 

rentası,  mənfəət,  faiz  Kİmi  əldə  olunan  gəlirlərin  səviyyəsi  əsas 

müəyyənedici rol oynayır. 

Üçüncüsü,  məhdud  resurslardan:  xüsusən  torpaqdan,  əməndən. 

Kapitaldan  necə  istifadə  etmən  olar 

K

İ,

 

mövcud  texnİKİ  bilİKİərlə 

əmtəələrin və xidmətlərin seçilməsi mümnün olsun. 

Dördüncüsü,  istehsal  imnanları  məhsuldar  qüvvələrin  innişafı-  na, 

istehsal xərclərinin dəyişilməsinə və gəlirlərin azalmasına necə tə'sir göstərir. 

Beşincisi, bütün iqtisadiyyatların əsasını təşKİl edən əhalinin saninliyi və 

davranışı  formalaşır.  Sadaladığımız  bu  amillər  qrupu  bütün  cəmiyyətlərdə 

eyni  olmuş,  lanin  orada  qeyd  olunan  “necə”yə  görə  onlar  bir-birindən 

fərqlənmişlər. 

70 

---