Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi sistemin formaları 

cəhət  var  Kİ,  o  da  hüdudsuz  tələbatların  ödənilməsi  üçün  məhdud 

resurslardan daima səmərəli  istifadə edilməsidir. LaKİn tətbiq olunan 

ayrı-ayrı siyasi, dini, mədəni, hüquqi, əxlaqi və s. insti- tutsional amillər 

bu problemin həllində müxtəliflİK törədir. 

§3. İqtisadi resurslar və onların tərnihi 

Resurs dedİKdə, istər-istəməz tələbatın ödənilməsi üçün zəruri olan 

vasitələr  nəzərdə  tutulur.  Yə'ni  əmtəə  və  xidmətlərin  istehsalı  üçün 

tətbiq  olunan  təbii,  əməK,  Kapital  və  sahibKarlıq  qabiliyyəti  iqtisadi 

resurs formalarını təşKİl edirlər. Bə'zi hallarda bu resurslar İKİ qismə, 

birincisi,  maddi  resurslara,  xammal-materiallara  və  Kapitala,  İKİncisi, 

insan  resurslarına,  əməK  və  sahibKar-  lıq  qabiliyyətinə  bölünərəK 

istehsal  amilləri  Kİmi  təsnifatlaş-  dırılır.  İqtisadi  resurslar,  bir  qayda 

olaraq, insanların hüdudsuz tələbatlarının ödənilməsinə yönəldiyindən 

onlar daima məhdud xaraKter daşıyır. 

Məhdudluq  əməKİə  materialların  səmərəli  birləşməsinə,  əmtəə  və 

gəlirlərin  müxtəlif  fərd və  ailələr  arasında  bölgüsünə  səbəb  olur. Resursların 

məhdudluğu  onlardan  istifadə  olunması  qaydası,  seçilməsi  üsulları  onları 

iqtisadi  Kateqoriya  edir.  Əgər  belə  olmasaydı,  onların  heç  bir  ne'mətin 

istənilən səviyyədə istehsalında əhəmiyyəti olmazdı. 

Qurani-Kərimdə göstərilir Kİ, Allah-taala yer üzünə ne'mətləri ona 

görə  məhdud  göndərdi  Kİ,  adamlar  onların  bölgüsündə  ədalətli 

olsunlar.  Ümumiyyətlə,  ne'mətlərlə  bağlı  nə  varsa,  hamısı  nisbi 

məhdudluğa  malİKdir.  Hətta  hüdudsuz  görünən  hava  da,  dağda, 

dəniz  sahilində,  cəngəllİKdə,  səhrada  havaya  olan  tələbatın 

ödənilməsində  məhdudluğa  malİKdir.  Ayrı-ayrı  öİKƏlərin  müxtəlif 

iqtisadi  sistemlərə  malİK  olması,  məhz  məhdud  resurslardan  istifadə 

olunması və onların seçilməsi və mənimsənilməsində müxtəlif iqtisadi 

məKanların  yaradılması  ilə  əlaqədardır.  Ona  görə  də  bütün 

cəmiyyətlərdə  iqtisadiyyatın  əsas  düyün  nöqtəsi  insanların  hüdudsuz 

tələbatları  ilə  məhdud  resurslar  arasındaKi  ziddiyyətlərin  həll 

olunması ilə bağlıdırj 

İqtisadi  resursların  növlərindən  danışarKən  birinci  növbədə 

təbii 

resursları 

xüsusi qeyd etməK lazımdır. ÇünKİ, o iİKİn resurslardır. Təbii 

resurslara torpaqlar, meşələr, yerüstü və yerin tə- Kİndə mövcud olan 

xammal,  materiallar,  mineral  yataqlar,  su  hövzələri  və  s.  daxildir. 

LaKİn bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır Kİ, bu resurs növündə əsas 

həlledici  rola  torpaq  malİKdir. 

Torpaq 

dedİKdə  isə  birinci  növbədə 

becərilən  torpaqları,  hasilat  sənayesinə,  tİKİntiyə  və  s.  sahələrə  cəlb 

olunan torpaqları nəzərə almaq 

81 

---

İqtisadi sistem 

lazımdır.  Torpaq,  onun  münbitliyi  və  təKİnin  zənginliyi,  bir  növ  Allahın 

insanlara  bəxş  etdiyi  töhfə  olduğundan,  bütün  digər  resurs  növlərindən 

müqəddəsdir. 

İqtisadi  resursların  mühüm  növlərindən  biri  də  əməKdir. 

iqtisadiyyatda  işlədilən  əməK  məfhumundan  təsərrüfat  prosesi 

zamanı  insanın  tətbiq  etdiyi  hər  cür  məqsədyönlü  fizİKİ,  mə'nəvi  və 

əqli fəaliyyətinin məcmusu başa düşülür. Yalnız onun bir fərdi xüsusi 

növ qabiliyyəti - sahibKarlıq qabiliyyəti əməK resursuna daxil deyil. 

KlassİK  siyasi  iqtisadın  banilərindən  olan  Adam  Smit  əməK 

resursuna  xüsusi  əhəmiyyət  vermiş  və  onun  sərvətin  mənbəyi 

olduğunu  qeyd  etmişdir.  A.Marşal  isə  göstərirdi  Kİ,  hər  cür  əməyin 

məqsədi  bu  və  ya  digər  nəticəni  istehsal  etməsidir.  Deməli,  əməK 

faydalı  nəticənin  əldə  olunması  üçün  insanın  məqsədyönlü 

fəaliyyətidir. BeləlİKİə də qeyd etməK lazımdır Kİ, əməK resurs Kİmi 

sadəcə  Kəmiyyət,  say  e'tibarilə  deyil,  onun  məhsuldarlığı  və 

intensivliyi  baxımından  iqtisadiyyatda  fəal  rol  oynayır.  Deməli, 

mühəndisin,  müəllimin,  bənnanın,  aşpazın  yerinə  yetirdiyi  iş  bir 

məfhumda, əməK anlayışında 

ƏKS 

olunur. 

İqtisadi  resurslar  anlayışında 

Kapitalın 

öz  xüsusi  yeri  vardır.  Kapital 

dedİKdə,  maddi  ne'mətlər  istehsalı  və  xidmətlərin  ger-  çəKİəşməsi  üçün 

yığılan  istehsal  vasitələri  ehtiyatları  başa  düşülür.  Bura  hər  cür  maşın  və 

avadanlıqlar,  qurğular,  dəzgahlar,  nəqliyyat  vasitələri,  pul-valyuta  vasitələri 

və s. daxildir. 

Kapital  istehsal  vasitələri  ilə  eyni məzmuna  malİK  deyil.  Ancaq  istehsal 

prosesi  zamanı  yığılmış  istehsal  vasitələri  Kapitaldır.  Ona  investisiya 

resursları da deyilir. 

Bir  cəhəti  də  qeyd  etməK  lazımdır 

K

İ,

 

investisiya  edilmiş  istehsal 

vasitələri  istehlaK  edilmiş  istehsal  vasitələrindən  fərqlənir.  Belə  Kİ, 

investisiya  üçün  nəzərdə  tutulmuş  istehsal  vasitələri  istehsal 

prosesində  dolayı  yolla  iştiraK  edir  və  təsərrüfatçılıq  prosesində 

fəaliyyətdə  olan  Kapitalın  həcmini  artırır.  İstehlaK  üçün  nəzərdə 

tutulmuş istehsal vasitələri isə istehsal prosesində birbaşa İştiraK edir. 

Deməli,  investisiyalı  istehsal  vasitələri  istehlaK  olunan  istehsal 

vasitələrinə tə'minat yaradır. 

Kapital  başqa  əmtəələrin  istehsalı  üçün  iqtisadi  prosesdə 

yaradılmış uzunmüddətli istifadə olunan ne'mətlərdən ibarətdir. 

Bu

na 

görə  də  Kapitalla  real  Kapitalı  fərqləndirməK  lazımdır.  Əgər  faKtİK 

Kapitala  saysız-hesabsız  qurğular,  yollar,  eleKtrİK  xətləri,  pul 

resursları  və  s.  daxildirsə,  real  Kapitala  alətlər,  maşınlar  və  s. 

məhsullar,  qurğular  daxildir.  İqtisadi  resurs  Kİmi  yalnız  real  Kapital 

daha  fəaldır.  Düzdür,  Kapitala  pul  formasında  da  baxılır  və  maliyyə 

Kapitalı Kİmi iqtisadiyyatda təhlil edilir. Məs., 

C.Ro-

 

82 

---