MülKİyyət münasibətləri
şəraiti yaradılmasına, əməyin ödənilməsinə, muzdlu işçinin sosial
müdafiəsinə tə'minat verməlidir.
Xüsusi müİKİyyət çoxşaxəli, çoxqolludur. Xırda, orta və iri leqal
istehsal müəssisələri, ticarət və xidmət sahələri onun əsas qolları hesab
edilir.
Xüsusi müİKİyyət qollarından biri də qeyri-leqal (gizli) əmtəə
istehsalı və xidmət sahələridir, burada fəaliyyətdə olanlar haKİ-
miyyətdən xüsusi icazə almayanlar və dövlətə vergi verməndən
gizlənənlərdir.
Dünya təcrübəsi göstərir
K
İ,
hansı öİKədə vergilər çoxşaxəli və
yÜKSƏKdirsə, həmin öİKədə gizli iqtisadiyyatın səviyyəsi də yuxarı
olur.
Xüsusi müİKİyyətçilİK fəaliyyəti növlərindən biri də öz xüsusi
əmlaKindan və yığımlarından müəyyən gəlir götürməK üçün müxtəlif
formalarda istifadə etməKdir. Məsələn, evlərin Kİrayə verilməsi, pul
Kapitalının faizlə müvəqqəti istifadəyə verilməsi və sair.
«Azərbaycan Respublinasında müİKİyyət haqqında» qanunun
«Xüsusi müİKİyyət hüququ» bölməsində vətəndaşların müİKİyyət
hüququnun obyeKtləri dəqiqləşdirilmiş və xüsusi müİKİyyət
münasibətlərinin hüquqi aspeKtləri ətraflı şərh edilmişdir. Qanunda
yazılır: «MüİKİyyətində mənzil, yaşayış evi, bağ, qaraj, başqa binalar
və tİKİlilər olan vətəndaş həmin müİKİyyət barəsində öz istəyinə görə
sərəncam verməK: bunları satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət etməK,
icarəyə verməK, bunlar barəsində qanuna zidd olmayan başqa əqdlər
bağlamaq hüququna malİKdir. Vətəndaşın qanunauyğun əldə etdiyi
əmlaKin miqdarı və ya dəyəri məhdudlaşdırılmır. Vətəndaş
respublİKanın qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada istehsal
müəssisələrini, xidmət və ticarət obyeKtlərini, yaşayış binalarını
habelə torpaq sahələrini müİKİy- yətə ala bilər».
Torpaq müİKİyyətçiləri: torpaqda müstəqil təsərrüfatçılıq et- məK,
əldə etdiyi məhsulu sərbəst istifadə etməK yaxud satmaq, öz
sahəsində tİKİlilər inşa etməK, meliorasiya işləri aparmaq, torpağın
müəyyən sahəsini müvəqqəti icarəyə verməK, eKoloji təmizliyi
qorumaq və s. hüquqlara malİKdir.
Hazırda respublİKamızda bir-birinin ardınca qəbul edilən yeni
qanunlar torpaq da daxil olmaqla istehsal vasitələrinin bütün növləri
üzərində xüsusi müİKİyyət formasımn mövcudluğuna və in- Kİşafına
imKan yaradır.
Xüsusi müİKİyyətçilər tam iqtisadi və operativ-təsərrüfat
müstəqilliyinə malİKdir.
MüİKİyyətin əsas formalarından biri olan xüsusi müİKİyyətin
98
MülKİyyətin əsas və törəmə formaları
Özünün müxtəlif təzahür formaları da mövcuddur: Muzdlu əməyin
tətbiqinə əsaslanan xüsusi müİKİyyət, öz əməyinə, ailə əməyinə
əsaslanan xüsusi müİKİyyət və s. Şəxsi və fərdi müİKİyyətlər də
xüsusi müİKİyyətin törəmə formalarıdır. Bütün inKİşaf etmiş öl-
Kələrdə şəxsi müİKİyyət öz tə’yinatına görə xüsusi müİKİyyətin bir
növü hesab edilir. Çox təəssüflər olsun Kİ, yazılı və şifahi çıxışlarda
çox vətəndaşlar şəxsi və xüsusi müİKİyyət anlayışlarını eyniləşdirirlər.
Bu anlaşılmazlıq Azərbaycan RespublİKasının bə'zi qanunvericiliK
aKtlarına dəyişİKİİKİər və əlavələr edilməsi haqqında Azərbaycan
RespublİKasının Qanunu ilə rəsmi surətdə aradan qaldırılır. Qanunun
5-ci Məcəlləsinin 106, 108, 110, 125, 133, 229-cu maddələrində «şəxsi
müİKİyyət» sözləri cümlənin quruluşuna müvafiq olaraq «xüsusi
müİKİyyət» sözləri ilə əvəz edilmişdir. Deməli, şəxsi müİKİyyət xüsusi
müİKİyyətin törəməsi, onun bir növü, müəyyən mə'nada onun
məhdud çərçivədə təzahür formalarından biri Kİmi nəzərdən
Keçirilməlidir.
Şəxsi müİKİyyət - xüsusi
müİKİyyətin müəyyən bir
qolu
Kİmi təzahür
edir.
Ev təsərrüfatı üçün lazım olan əşyalar, nəqliyyat vasitələri, yaşayış
evi və evin içindəKİ mebel, xalı, xalça və başqa əmlaK, pul, bağ
inventarları və alətləri, istehlaK şeyləri - şəxsi müİKİy- yətdir.
Həmçinin həyətyanı təsərrüfat və onun aparılması üçün lazım olan
xırda alətlər, həyətyanı təsərrüfatdan götürülən məhsul şəxsi
müİKİyyətdir, onun mənbəyi şəxsi yardımçı təsərrüfatda istehsalçının
özünün sərf etdiyi əməKdir. Bu müİKİyyətin bütün obyeKtlərinin
sahibliyi, istifadəsi, sərəncamlığı yalnız həmin şəxsə (onun ailəsinə)
mənsubdur.
Fərdi müİKİyyət - xüsusi müİKİyyətin mühüm qollarından biridir.
Şəxsi müİKİyyətə nisbətən fərdi müİKİyyətdə istehsal vasitələrinə
sahib olma və fərdi təsərrüfatçılıq dairəsi daha genişdir. Fərdi
təsərrüfatçılıq öz müxtəlif formaları ilə iqtisadiyyatda mühüm rol
oynayır. Bu formalardan biri də xırda istehsal sahibKarlığıdır Kİ, bu da
xırda əmtəə istehsalı ilə səciyyələnən müİKİyyət forması xaraKteri
alır. Bunlar öz fərdi müİKİyyətlərindən istifadə edərəK həyətyanı
əmtəə istehsalı, sənətKarlıqla, xidmət işləri gör- məKİə məşğul olurlar.
Fərdi müİKİyyətçilər əsasən öz ailə əməK- lərinə arxalanırlar.
Vətəndaşların fərdi müİKİyyətində yaşayış evləri, bağ və bağ evi, pul
əmanətləri, səhmlər və başqa qiymətli Kağızlar, nəqliyyat vasitələri və
sair olur; fərdlər öz ehtiyaclarını ödəməK üçün az-çox məhsul istehsal
edən və özünə xidməti təşKİl edən iqtisadi vahid Kİmi mövcud olur.
Xüsusi müİKİyyətin bir qolu hesab edilən ev təsərrüfatı da fərdi
müİKİyyətin tərKibində ola bilər. Bundan əlavə fərdi müİKİyyətdə
şəxsi istehlaK əşyaları.
99