MülKiyyat münasibətləri
1995-
1998-ci illərdə dövlət müİKİyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət
Proqramı» təsdiq olunmuşdur. Bu proqram Azərbaycan RespublİKası
qanunlarına müvafiq olaraq hazırlanmışdır və özəlləşdirmənin başlıca
məqsədi
və
vəzifələri,
istiqamətləri,
üsulları,
müddəti
və
mərhələlərini, özəlləşdirilən müəssisələrin təsnifatı, onlarin səhmdar
cəmiyyətlərə çevrilməsini, özəlləşdirmə payının həcmini müəyyən
edir. Bu, bazar iqtisadiyyatına Keçidin hüquqi- normativ bazasının
yaradılması sahəsində öİKəmizdə son illərdə qəbul olunmuş ən
mÜKəmməl və ən dəyərli sənədlərdən biridir. Bununla belə həmin
proqramın yerinə yetirilməsi müddətinin sona yaxınlaşması,
özəlləşdirmə prosesinin yeni mərhələyə qədəm qoyması yeni
özəlləşdirmə proqramının hazırlanıb qəbul olunmasını zəruri edir.
BütövlÜKdə Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesinin gedişini 4
mərhələyə bölməK olar:
I
mərhələ - 1996-1998-ci illər;
II
mərhələ - 1998-2000-ci illər;
III
mərhələ - 2000-2001-ci illər;
IV
mərhələ - 2001-2005-ci illər.
Mə'lumdur Kİ, özəlləşdirmə mərhələlərlə, eyni zamanda mövcud
mərhələlərə uyğun proqramlar vasitəsilə həyata Keçirilməlidir.
Mərhələlərin bu cür təsnifatı 1996-2005-ci illər ərzində Azərbaycanda
özəlləşdirmə təcrübəsinin inKİşafı və təKmilləşdiril- məsi prosesini
ƏKS
etdirir.
1996-
1998-ci illəri əhatə edən I mərhələ ən çətin və mürəKKəb
dövrdür. ÇünKİ özəlləşdirməyə inam xalq arasında çox az idi, zəruri
hüquqi normativ baza ancaq yaradılırdı. Bu mərhələ əsasən KİÇİK
müəssisələrin özəlləşdirilməsini əhatə etməKİə xırda müİKİy-
yətçilərin (sahibKarların) yaranması ilə məhdudlaşır.
II mərhələ özəlləşdirmənin həlledici dövrü sayılır, çünKİ bütöv-
lÜKdə özəlləşdirmənin gələcəK taleyi bu mərhələnin necə
aparılmasından asılıdır.'Bu mərhələnin xüsusiyyəti ondan ibarətdir Kİ,
məhz bu dövrdə strateji özəlləşdirmə başlayır, orta və iri müİKİy-
yətçilər təbəqəsi meydana gəlir. Ən əsası odur
K
İ, bazar
iqtisadiyyatının mühüm atributları - qiymətli Kağızlar bazarı, onun
institutları olan Milli Depozit Sistemi, Dövlət registri, fond birjaları, bir
sözlə, yeni iqtisadi mühit formalaşır.
2000 - 200I-Cİ illəri əhatə edən III mərhələ özündən
ƏVVƏ
İ
K
İ
VƏ
sonraKi dövrlər arasında əlaqələndirici rolunu oynaya bilər. Yə'ni
əwəİKİ mərhələdə müİKİyyətçi olmuş şəxslər yeni iqtisadi
münasibətlər əsasında qurulacaq gələcəK fəaliyyətləri üçün zəmin
hazırla-
118
Azərbaycanda özəlləşdirmənin xüsusiyyətləri
malıdırlar.
rV mərhələ stabil müİKİyyətçilər, səhmdarlar təbəqəsinin, qiymətli
Kağızlar bazarının təşəKKÜl tapması, respublİKa müəssisələrinin
səhmlərinə xarici öİKƏlərdə fəaliyyət göstərən məşhur birjalarda alıcıların
maraq göstərməsi ilə xaraKterizə oluna bilər.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin ən səciyyəvi cəhətlərindən biri
onun aparılması modelləri ilə bağlıdır. Bir sıra öİKƏİərdə (Rusiya,
Çexiya, SlovaKİya, BaltİKyanı dövlətlər) müİKİyyətin əhali arasında
pulsuz bölüşdürülməsinə, yə'ni vauçer özəlləşdirilmə- sinə, bə'zi
öİKƏİərdə isə (Macarıstan, Polşa, Bolqarıstan) müİKİy- yətin satılması
üsuluna üstünlÜK verilmişdir. Azərbaycanda isə özəlləşdirmənin İKİ
modelinin uzlaşdırılması yolu seçilib. ÇeKİə- rin əhaliyə pulsuz
verilməsi və dövlət müəssisələrinin özəlləşdiril- məsinin pullu
hərraclarda satılması yolu ilə həyata Keçirilməsi Azərbaycanda
özəlləşdirmənin aparılması xüsusiyyətlərini
ƏKS
etdirir.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin xüsusiyyətlərindən biri də onun
Kənd təsərrüfatından başlanmasıdır. Bu obyeKtiv zərurətdən irəli
gəlir. Bir tərəfdən bu, əhalinin istehlaK malları ilə, sənayenin isə
xammalla təchiz olunması üçün əlverişli şərait yaradır. Digər tərəfdən,
inzibati-amirlİK sisteminin sosial struKturun- da bazar mexanizminə
daha tez uyğunlaşan məhz Kənd əhalisinin olmasıdır. Kənd əhalisinin
iqtisadi davranışı tələb və təKİif əsasında müəyyən olunur. Kənd
saKİnlərinin gəlirlərinin əsas hissəsi şəxsi yardımçı təsərrüfatlarda
istehsal edilən məhsulların satışından əldə edilir. Əgər şəhər əhalisinin
gəlirləri əməK haqqı formasında, yə'ni ictimai məhsuldan normativ
qaydada tə'yin olunmuş pay Kİmi formalaşırdısa və bu «nə qədər
verirlərsə, o qədər götür» Kİmi himayəçilİK psixologiyasını
yaradırdısa, Kənd sa- Kİni bazar rəqabətinə daha yaxın şəraitdə
yaşayırdı və öz davranışı ilə gəlirlərinin həcminə tə'sir etməK
imKanına malİK idi. Kənd əhalisi müəyyən məhdudiyyətlərə görə
gəlirlərin səviyyəsi üzrə fərqlənirdisə də, onun psixologiyasında və
davranışında xüsusi müİKİyyətçilİK və fərdçilİK elementləri güclü idi.
Bu səbəblərə görə özəlləşdirmənin Azərbaycanda aqrar münasibətlərin
yenidən qurulmasından başlanması qanunauyğun bir hal Kİmi qəbul
olunmalıdır. 1996-cı ilin iyul ayında «Torpaq islahatı haqqında»
Azərbaycan RespublİKasımn qəbul edilmiş qanununda torpaqların
özəlləşdirilməsi və onların xüsusi müİKİyyətə verilməsi nəzərdə
tutulmuşdur. Qanunda göstərilir
K
İ,
xüsusi müİKİyyətə vətəndaşların
evlərinin və həyətyanı sahələrinin, fərdi, KolleKtiv və Kooperativ
bağlarının, dövlət bağ sahələrinin,
KO
İ
XOZ VƏ
sovxozların
119