Qiymətin funKSiyaları və qiymətəmələgəlmənin prinsipləri
miyyətini deyil, həm də mənfəətin ölçüsünü müəyyən edir.
Uçot funKsiyasında qiymət bütün dəyər göstəricilərinin
hesablanması vasitəsi Kİmi çıxış edir. Bunlara həm Kəmiyyət
göstəriciləri - ümumi daxili məhsul (ÜMD), milli gəlir, Kapital
qoyuluşunun həcmi, əmtəə dövriyyəsi göstəriciləri, firma, müəssisə və
sahələrin məhsul həcmləri, həm də Keyfiyyət göstəriciləri - ren-
tabellİK, əməK məhsuldarlığı, fond verimi və s. aiddir. BeləlİKİə,
qiymət istehsalın səmərəliliyinin müəyyən edilməsi üçün istifadə
edilir, təsərrüfat qərarlarının qəbul edilməsinin, firmadaxili
planlaşdırmanın çox mühüm aləti Kİmi çıxış edir.
Qiymətlər əmtəə vahidini və ya Kütləsini əldə etməK üçün alıcının
satıcıya ödəməli olduğu pulun Kəmiyyətini ifadə edirlər. Əgər
əmtəələrin siyahısına işçi qüvvəsi də daxil edilərsə, onda qiymətlər
həmçinin müxtəlif bazar agentlərindən daxil olan gəlirləri də ƏKS
etdirirlər. Onların bu rolu «ödəməli» və ya «gəlir əmələ gətirən»
funKsiya adlandırılır.
Qiymətlər iqtisadiyyatın informasiya sisteminin əsasını təşKİl
etməKİə, «informasion» və ya «indİKator» funKsiyasını (bə’zən
iqtisadi ədəbiyyatda ona resursların optimal bölüşdürülməsi fun-
Ksiyası da deyilir) yerinə yetirirlər. Bu funKSİyanın fəaliyyəti
optimallaşdırma məsələlərinin həlli zamanı özünü daha qabarıq şə-
Kİldə büruzə verir.
Qiymətin ən vacib, başlıca funKSİyalarından biri məhz onun
stimullaşdırıcı xaraKterə malİK olmasıdır. Bu funKsiyanın mahiyyəti
əmtəə istehsalı və istehlaKina onun həvəsləndirici və ya ləngidici
tə’sirində ifadə olunur. Təsərrüfat həyatında qiymətlər bu və ya digər
əmtəələrin buraxılışı və istehlaKina KÖməK edər və yaxud əngəl
törədə bilər. Qiymətin KÖməyi ilə elmi-texnİKİ tərəqqini, resurs
xərclərinə qənaəti, məhsulun Keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasım,
istehsal və istehlaK struKturunun dəyişilməsini stimullaşdırmaq və ya
dayandırmaq, ləngitməK olar. Bu funKSİya qiymətdə artırılmış
mənfəət səviyyəsi, eləcə də qiymətə edilən əlavə və güzəştlərin
vasitəsilə həyata Keçirilir.
Qiymətin bölüşdürücü funKsiyası, bazar amillərinin tə’siri altında
qiymətin dəyərdən Kənarlaşması ilə əlaqədardır. Bu funKsiya ondan
ibarətdir
K
İ,
qiymətlər milli gəlirin (xalis gəlirin) iqtisadiyyatın
sahələri, dövlət və digər seKtorlar, müxtəlif mül- Kİyyət formaları,
regionlar, yığım və istehsal fondları, əhalinin sosial qrupları arasında
bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsində iştiraK edirlər. Belə
Kİ, dəbdəbəli və nüfuzlu əmtəələrə yÜKSƏK topdansatış qiymətləri
sosial fondların formalaşması üçün büdcənin KÖməyi ilə əhalinin
müəyyən hissəsinin pul gəlirlərinin yenidən bölüşdürülməsini tə’min
edirlər.
177
Qiymət və onun əmələ gəlməsi mexanizmi
Tələb VƏ təKİifin balanslaşdırılması funKsiyası onunla ifadə
olunur Kİ, qiymətlər vasitəsilə istehsal və istehlaK, tələb və təK- lif
arasında əlaqə həyata Keçirilir. Təsərrüfatın inKİşafı tələb və təKİif
arasında uyğunsuzluqların aradan qaldırılması, qiymətlərin artırılması
(aşağı salınması) vasitəsilə, ya da Kİ, eyni vaxtda hər İKİ üsulun tətbiqi
ilə əldə olunur. Bazar münasibətləri, sahibKar- lıq və rəqabət inKİşaf
etdİKCə
qiymətin
bu
funKsiyası
güclənməKİə
qiymətlərin
formalaşmasında başlıca rol oynayacaqdır.
Qiymətin bütün funKsiyaları qarşılıqlı əlaqədardır və bir-birinə
qarşılıqlı tə’sir göstərirlər, bə’zi hallarda isə onların arasında ziddiyyət
müşahidə olunur. Belə Kİ, qiymətin stimullaşdırıcı funKsiyası tələb
olunan əmtəələrin istehsal artımına KÖməK et- məKİə tələb və təKİifin
balanslaşdırılması funKsiyasını gücləndirir. LaKİn qiymət həm də
qeyri-stimullaşdırıcı rol oynaya bilər
Kİ,
(onu aşağı salarKən), bu da
əmtəə təKİifinin ixtisar olunmasına gətirib çıxarır. Tələb və təKİif də o
halda tarazlaşır
Kİ,
təKİif tələbi ötmüş olsun.
Qiymətin uçot funKsiyası tez-tez digər qalan funKsiyalarla,
xüsusilə də stimullaşdırıcı və bölüşdürücü, habelə tələb və təKİi- fin
balanslaşdırılması funKsiyası ilə ziddiyyətə girir, çünKİ bazar
şəraitində bir çox amillərin tə’siri altında qiymət tez-tez istehsal və
reallaşdırma xərclərindən xeyli dərəcədə Kənarlaşır.
Təsərrüfat həyatında qiymətin müxtəlif funKsiyaları arasında
qarşılıqlı əlaqələr mürəKKəb və rəngarəng olduğuna görə marKe- tinq
xidmətlərinin tədqiqat obyeKtinə çevrilmişdir.
Qiymətəmələgəlmənin prinsipləri dedİKdə, bütün qiymətlər
sistemi üçün xaraKterİK olan və onun əsasında duran, daimi fəaliyyət
göstərən əsas müddəalar başa düşülməlidir. Qiymətəmələgəlmənin
vacib prinsipləri: qiymətlərin elmi cəhətdən əsaslandırılması, onların
məqsədyönlülüyü, qiymətəmələgəlmə prosesinin fasiləsizliyi, bu
prosesin vahidliyi və qiymət intizamına riayət olunmasına nəzarət
sayılır.
Qiymətlərin elmi cəhətdən əsaslandırılması prinsipi qiymətəmə-
ləgəlmədə bazar iqtisadiyyatının inKİşaf qanunlarının və hər şeydən
əvvəl isə dəyər qanununun, tələb və təKİif qanununun dərK olunması
və uçotu zəruriyyətindən ibarətdir.
Qiymətin elmi cəhətdən əsaslandırılması bazar Konyuımtu- runun,
bütün bazar amillərinin, eləcə də mövcud qiymətlər sisteminin dərin
təhlilinə əsaslanır. Bu zaman istehsalın perspeKtiv İnKİşaf meyllərini
aşKara çıxarmaq, xərclərin, tələbin, əmtəənin Keyfiyyət səviyyəsinin
dəyişməsini proqnozlaşdırmaq lazımdır.
Qiymətin
məqsədyönlülüyü
ondan
ibarətdir
K
İ,
həllində
qiymətlərdən istifadə edilməli olan əsas iqtisadi və sosial problemləri
178