Bazar iqtisadiyyatının genetiK əsasları və əsas cəhətləri
sistemi haKİmdir. Resursların mərKƏzləşdirilmiş bölgüsü aparıcıdır,
BütövlÜKdə milli iqtisadiyyat inzibati-amirlİK yolu ilə tənzim edilir.
Bu iqtisadiyyatda xronİKİ xəstəlİKİər, qeyri-səmərəli, məxfi, gizli
fəaliyyətlər mövcud olur.
Qeyd etməK lazımdır
K
İ, dünya öİKƏlərinin tarixi təcrübəsi
göstərir
Kİ,
azad
bazar
iqtisadiyyatında
inzibati-amirlİK
iqtisadiyyatına nisbətən tərəqqi, inKİşaf, səmərəlilİK, yÜKSəliş,
Keyfiyyət göstəriciləri daha üstün, daha təməlli olur.
Bu məsələlər barədə daha geniş təsəvvürə malİK olmaq üçün Cədvəl 2-yə
nəzər salmaq məqsədəuyğundur.
Cədvəl ictimai təsərrüfatın formaları arasındaKi KəsKİn, ciddi fərqi
əyani surətdə nümayiş etdirir. Hər bir tələbə, oxucu cədvəl- dəKİ
ifadələrə elmi təfəKKÜr tərzilə yanaşmalı və təhlil etməlidir. Yalnız
belə halda həmin məsələlər barədə lazımi təsəvvürə malİK olmaq
mümKÜndür.
§6. Bazar iqtisadiyyatı subyeKti -«İqtisadi insan» haqqında
Bəşər cəmiyyəti tarixində insan amili həmişə mərKƏzi yer tutub.
LaKİn inKar edilməz bir həqiqətdir Kİ, müasir iqtisadi həyatda, bazar
iqtisadiyyatı sistemində insan amili daha miqyaslı, daha fəal bir qüvvə
Kİmi mərKəzi fiqura təşKİl edir.
Hələ çox qədimlərdən başlamış mütəfəKKİrlər, elm adamları
insanların iqtisadi həyatda fəal davranışa malİK olmaları haqqında
dəyərli fİKİrlər söyləmişlər. Bu barədə olan müddəalar sonralar daha
da zənginləşdirilmişdir. Onlardan biri «iqtisadi insan» anlayışı modeli
haqqında Konsepsiyadır.
Bazar iqtisadiyyatı sisteminin subyeKtinə, «iqtisadi insan»
anlayışına istehsal üzrə sahibKar, digər sahibKar və müİKİyyətçilər,
biznesmenlər, menecerlər, banKİrlər, Kommersantlar, fermerlər,
muzdlu işçilər, geniş mə'nada istehsalçılar, bütün istehlaKçılar və s.
daxildir.
İndi onlar haqqında qısa açıqlama verəK. Bazar iqtisadiyyatı
sisteminə sahibKar dedİKdə, özəl, xüsusi müİKİyyət obyeKti,
müəssisəsi olan insanlar nəzərdə tutulur. O, öz qorxu, risK və
mə'suliyyəti ilə fəaliyyət göstərən müstəqil bazar agentidir.
Biznesmen
mənfəət əldə etməK
üçün
hər hansı bir sahədə çalışan
fərddir.
Menecer
mİKroiqtisadi müəssisəni, (firmanı). Korporasiyanı və
s.
idarə
edən şəxsdir.
O,
sahibKar tərəfindən onun qarşısına qoyulmuş vəzifəni təşKİl
edən şəxs sayılır.
155
Bazar və bazar iqtisadiyyatı
Kommersant gəlir əldə etməK, qazanc götürməK məqsədilə ticarət
fəaliyyəti ilə məşğul olan insanlardır.
Fermer gəlir götürməK, mənfəət əldə etməK məqsədilə Kənd
təsərrüfatı istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən şəxsə deyilir.
Muzdlu işçi öz işçi qüvvəsini əmtəə Kİmi sahibKara, firmaya,
fermerə (ümumiyyətlə, müİKİyyət sahibinə) müqavilə yolu ilə satan
fərdə deyilir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçı,
ÜK
növbədə, müxtəlif
çeşidli məhsulların, mə'mulatların iri partiyalarla istehsalı ilə məşğul
olan insanlar nəzərdə tutulur.
İstər əvvəllərdə və istərsə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində hamı bir
nəfər Kİmi məcmu halında istehlaKÇidır. LaKİn bazar iqtisadiyyatı
şəraitində istehlaKçılar öz mahiyyətinə, xaraKterinə görə yeni
Keyfiyyətlərlə səciyyələnirlər. Bu, indİKİ istehlaKçının mədəni
səviyyəsi, tələbatının yÜKSƏK olması, zövqünün dərinləşməsi və
müasirliyin digər özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir.
Mə'lumdur
K
İ,
istehlaKsız hər hansı bir məhsul istehsalının baş tutması
boş işdir. Həmişə istehsalın son məqsədi is- tehlaKdır. İstehlaKçının
tələbatının tə'min edilməsi (bu isə daim artır və inKİşaf edir) istehsalın
son məqsədinə nail olmaq vasitəsidir, onun daha da inKİşafı şərtidir.
«İqtisadi insan» anlayışının geniş açıqlanması ingilis KİassİK siyasi
iqtisadçıları olan A.Smit və D.RİKardo tərəfindən verilmişdir. A.Smit
«İqtisadi insan»ın davranışını aşağıdam İKİ cəhətlə təhlil etmişdjr.
Birincisi,
əməK
bölgüsü
nəticəsində
insanların
mübadiləyə
girişm.ələri, İKİncisi, şəxsi mənafeləri, mənsəbpərəstlİK- ləri, öz
vəziyyətlərini daim yaxşılaşdırmaq cəhdləri ilə.
A.Smit qeyd etmişdir Kİ, bazar iqtisadiyyatı sistemində onun hər
bir təmsilçisi «bilavasitə cəmiyyəti deyil, özünün fayda əldə etməsini»
nəzərdə tutur. Yalnız azad rəqabət, görünməz əllər, başqa sözlə, bazar
təsərrüfatı qanunları dağınıq fəaliyyətləri bir qaydaya, sistemə salır,
hərc-mərclİK «mütəşəKKİl» şəraitlə əvəz olunur. Nəticə e'tibarı ilə
iqtisadi insan xüsusi fayda əldə etməK cəhdi ilə cəmiyyətin xeyrinə
çalışmış olur.
A.Smit və D.RİKardodan sonra «İqtisadi insan» anlayışına ayrı-
ayrı iqtisadçılar da öz münasibətlərini bildirmişlər. Məsələn, məşhur
Qərb iqtisadçısı C.Mili müəyyən mə'nada demişdir
K
İ, insan davranışı
xeyli dərəcədə mürəKKəbdir, onun sərvətə can atması əməyə nifrətlə
və yÜKSƏK həzz alması arzusu ilə müşahidə olunur.
Bazar iqtisadiyyatında insan davranışına
böyÜK
diqqət yetirən
C.
Bentam insanların fəaliyyətinin məqsədini rifaha cəhd
münasibətində görmüşdür.
156