Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

istehsal xərclərinin təsnifatı və dinamİKası 

§2. istehsal xərclərinin təsnifatı və dinaminası 

İstehsal  xərcləri  müəssisənin  (firmanın)  məhsul  istehsalı  üçün 

zəruri  olan  bütün  xərclərinin  cəmindən  ibarətdir.  İstehsal  xərclərinin 

quruluşuna baxaq. Bu, istehsal  binasının  istismarına, dəz- gah, maşın 

və avadanlıqların alınıb quraşdırılmasına, icarə haqqı, inzibati işçilərin 

əməK haqqı, həmçinin xammal, KÖməKçi materiallar, enerji, fəhlələrin 

əməK  haqqı,  yanacağa  çəKİlən  və  s.  xərclərdir.  Əgər  bütün  xərcləri 

diqqətlə  nəzərdən  KeçirsəK  görərİK 

K

İ,

 

onların  bəziləri  istehsal 

olunmuş məhsulun həcmindən asılı olmayaraq dəyişməyib sabit qalır 

(istehsal  binasının  istismarına,  maşın  və  avadanlıqların  alınıb 

quraşdırılmasına,  icarə  haqqı,  inzibati  işçilərin  əməK  haqqı  Kİmi 

xərclər).  Göstərilən  xərclər  hətta  istehsal  sıfır  həddində  olduqda  da 

mövcuddur.  İstehsal  xərclərinin  digər  hissəsi  istehsal  olunmuş 

məhsulun  həcminin  dəyişməsi  ilə  dəyişir  (xammal,  materiallar, 

yanacaq, enerji xərcləri, fəhlələrin əməK haqqı Kİmi xərclər). 

Deməli,  istehsal xərclərini İKİ  hissəyə bölməK olar: həcmi  istehsal 

olunmuş  məhsulun  sayından  asılı  olmayan 

sabit  xarclar 

və  həcmi 

istehsal olunmuş məhsulun sayından asılı olan dəyişən xərc- lər. Qeyd 

etməK lazımdır 

K

İ,

 

dəyişən xərclərin həcmi buraxılan məhsulun sayı ilə 

qarşılıqlı  əlaqədə  olsa  da  bu  İKİ  Kəmiyyət  ara-  sındaKi  asılılıq 

mütənasib  xaranter  daşımır.  İstehsala  cəlb  olunmuş  əlavə  dəyişən 

xərclər müəyyən həddə çatana qədər məhsul buraxılışının həcmi daha 

yÜKSƏK  templə  artır.  Müəyyən  həddən  sonra  məhsul  buraxılışının 

artım tempi əlavə dəyişən xərclərə nisbətən aşağı düşür. 

İstehsal  xərclərinin  sabit  və  dəyişən  xərclərə  bölünməsinin  sa- 

hibKar  üçün  əhəmiyyəti  vardır.  Belə  Kİ,  qısamüddətli  dövrdə  sahib- 

Kar  bazar  KonyuKturasına  uyğun  olaraq  istehsal  xərclərinin  optimal 

həcmdə  saxlanmasına  nəzarət  etməK  üçün  yalnız  dəyişən  xərclərin 

həcmini tənzimləməlidir, çünKİ sabit xərclər bazar KonyuKturasından 

asılı  olmayaraq  dəyişməz  qalır.  Dəzgahlar  artıq  alınıb,  quraşdırılıb, 

onların haqqı ödənilib, idarə haqqı ödənilir və s. 

Haqqında  danışdığımız  sabit  və  dəyişən  xərclər  müəssisənin 

bütünlÜKdə istehsal prosesinə çəKdiyi xərclərə aid olduğundan onları 

ümumi sabit və ümumi dəyişən istehsal xərcləri adlandırmaq olar. Belə 

olduqda müəssisənin (firmanın) ümumi  istehsal xərcləri ümumi sabit 

və ümumi dəyişən xərclərin cəmi Kİmi hesablanır. 

Ümumi istehsal xərclərinin quruluşu, dinamİKası, onların tən 

241 

---

İstehsal xərclari və mənfəət 

zimlənməsi  nə  qədər  vacib  olsa  da,  sahibKarı  məhsul  vahidinə  çə- 

Kİlən xərclər, başqa sözlə, orta istehsal xərcləri daha çox maraqlandırır. 

Məhz bu göstərici istehsal xərclərinin müqayisəli təhlilində mühüm rol 

oynayır. Adi hesablama vasitəsi ilə orta sabit və orta dəyişən xərclərin 

Kəmiyyətini  müəyyən  etməK  olar.  Belə  Kİ,  ümumi  sabit  və  ümumi 

dəyişən  xərcləri  istehsal  olunmuş  məhsulların  sayına  bölməKİə 

müvafiq olaraq sabit və dəyişən orta xərcləri tapmaq olar. Aydındır Kİ, 

orta  ümumi  xərclər  də  orta  sabit  və  orta  dəyişən  xərclərin  cəmindən 

ibarətdir. 

Müəssisənin  məhsul  buraxılışının  həcmi  istehsala  cəlb  olunmuş 

iqtisadi  ehtiyatların  miqdarından,  dinamİKasından  asılıdır. 

Bu 

səbəbdən  iqtisadi  ehtiyatların  miqdarının  dəyişməsinin,  əlavə 

ehtiyatların alınması və istifadə edilməsinin məhsul buraxılışına tə’siri 

tədqiq  edilməlidir.  İqtisadi  ehtiyatların  quruluşundan  asılı  olaraq, 

onların  bə'zilərinin  miqdarının  dəyişdirilməsi  az,  digərlə-  rininKİ  isə 

çox  vaxt  tələb  edir. 

Bu 

baxımdan  qısamüddətli  və  uzunmüddətli 

dövrləri fərqləndirməK lazımdır. 

Qısamüddətli  dövr  əməK,  xammal,  yanacaq,  enerji  və  s.  Kİmi 

iqtisadi  ehtiyatların  miqdarının  dəyişdirilməsi  üçün  zəruri  olan,  la- 

Kİn müəssisənin əsas istehsal güclərinin yeniləşdirilməsi üçün Kifayət 

etməyən vaxtdır. Bu dövrdə istehsal güclərini sabit saxlayaraq, onların 

daha  intensiv  istifadə  edilməsini  təmin  etməKİə,  istehsalın  həcmini 

artırmaq  olar,  yə'ni  istehsala  əlavə  canlı  əməK,  xammal  və  s.  cəlb 

etməKİə məhsul buraxılışının miqdarım artırmaq olar. 

Uzunmüddətli  dövr,  istifadə  olunan  bütün  iqtisadi  ehtiyatların,  o 

cümlədən  əsas  istehsal  güclərinin  dəyişdirilməsi  üçün  zəruri  olan 

vaxtdır.  Bu  dövr  istehsal  binası,  maşın,  qurğu,  aqreqat  və  s.  Kİmi 

iqtisadi  ehtiyatların  nisbətən  gec-gec  dəyişdirilməsi  və  onların 

quraşdırılıb istifadəyə verilməsi üçün daha çox vaxt tələb olunması ilə 

əlaqədardır. Məsələn, yeni istehsal binası tİKməK və ya əlavə dəzgah 

quraşdırmaq üçün müasir maşınqayırma müəssisələrində aylarla vaxt 

tələb olunur. Bundan fərqli olaraq, istehsalda çalışan fəhlələrin sayını 

və  ya  istifadə  edilən  xammalın  miqdarını  bir  gün  ərzində  dəyişməK 

olar.  Qeyd  etməK  lazımdır 

K

İ,

 

tədqiqatın  qısa  və  uzunmüddətli 

dövrlərə  ayrılması  şərti  xaraK-  ter  daşıyır.  Bə'zi  istehsal  sahələrində, 

məsələn,  tİKİş  sənayesində  bir  gün  ərzində  yeni  tİKİş  maşınını  işə 

salmaqla  istehsal  güclərini  artırmaq  olar.  İstehsal  xərclərinin 

hərəKətinin  belə  dövrlərə  bölünməsi,  vaxtın  çox  və  ya  az  olmasına 

görə  deyil,  iqtisadi  ehtiyatların  miqdarının  məhsul  buraxılışının 

həcminə  tə'siri  baxımından  aparılır.  Belə  Kİ,  qısamüddətli  dövrdə 

əlavə  xammal,  işçi  qüvvəsi  cəlb  olunmaqla  məhsul  buraxılışımn 

həcmini artırmaq mümKÜn- 

242 

---