Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Rəqabət və inhisar 

sarlaşması, bu və ya digər sahədə təKbaşına nəzarətin əldə edilməsi, 

qiymətlər  haqqında  razılaşma  qadağan  edilir.  Bu  qanunda  trest 

firmasında  birləşmə,  ticarətdə  inhisarlaşma  aparma  uğrunda  gizli 

sazişlər  qadağan  olunur.  Qanunda  göstərilir 

K

İ,

 

bir  neçə  ştat  və  ya 

öİKƏİərarası  ticarəti  inhisarlaşdıran  və  ya  inhisarlaşdırmağa  cəhd 

göstərən hər bir şəxs huququ pozmuş hesab olunur və qüvvədə olan 

Cinayət  Məcəlləsinin  müvafiq  maddələrinə  uyğun  olaraq  50  min 

dollara qədər cərimə və ya bir il müddətinədəK azadlıqdan məhrum 

edilə bilər. 

2.

 

Kleytonun  qanunu  (1914). 

Bu 

qanunda  satış  sferasında  məhdud 

işgüzar  praKtİKanı,  qiymət  disKriminasiyasını,  uyğunlaşmanı  müəyyən 

edən maddələr 

öz 

əKsini tapırdı. 

3.

 

Robinson-Petmen  qanunu  (1936). 

Bu 

qanunda  ticarət  sahəsində 

məhdud  işgüzar  praKtİKanın  olmasına:  «qiymət  qayğısına»,  qiymət 

disKriminasiy asına qadağa qoyulmuşdu. 

1950-ci  ildə  Kleytonun  qanununa  Seller-Kefover  düzəlişi  edildi: 

qeyri-qanuni uyğunlaşma anlayışı dəqiqləşdirildi. Belə 

Kİ, 

aKtivlə- rin 

alınması  yolu  ilə  olan  uyğunlaşma  qadağan  olunurdu.  Əgər 

Kleytonun qanunu ilə  iri firmaların horizontal yolla uyğunlaşmasına 

yol  verilirdisə,  Seller-Kefover  düzəlişi  horizontal  uyğunlaşmanı 

məhdudlaşdırırdı, 

Antiinhisar  fəaliyyəti  haqqında  Azərbaycan  RespublİKasının 

Qanunu  inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının  alınmasının, məhdudlaş- 

dırılmasının  və  aradan  qaldırılmasının  təşKİlati  və  hüquqi  əsaslarını 

müəyyən edir. 

Azərbaycan  RespublİKasının  "Antiinhisar  fəaliyyəti  haqqında" 

Qanununa uyğun olaraq bir müəssisə satışın 33%-ə; 3 müəssisə 50%-ə; 

5 müəssisə 66,6%-ə malİK olduğu hallarda inhisarçı hesab edilir. 

Yuxarıda  göstərildiyi  Kİmi  antiinhisar  fəaliyyətinin  iİKİn 

istiqaməti  olan  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  qarşısının  alınması  aşa- 

ğıdaKi hərəKətləri özündə 

ƏKS

 etdirir: 

1.

 

Bazarda  hÖKmran  mövqe  tutan  və  rəqabəti  məhdudlaşdıran 

yeni  təsərrüfat  subyeKtlərinin  yaranmasının  məhdudlaşdırılması 

tədbirləri; 

2.

 

İcra,  idarəetmə  orqanlarının  və  təsərrüfat  subyeKtlərinin  birgə 

fəaliyyəti  haqqında  sazişlər  nəticəsində  təsərrüfat  subyeKtlərinin 

müstəqilliyinin 

məhdudlaşdırılmasına 

və 

istehlaKçıların 

mənafelərinin  pozulmasına  yönəldilən  fəaliyyətinin  qarşısının 

alınması. 

Antiinhisar  fəaliyyətinin  digər  istiqaməti  inhisarçı  təsərrüfat 

subyeKtlərinin  məhsullarının  qiymətləri  üzərində  dövlət  nəzarəti 

qoymaqla, onların bazardaKi paylarına uyğun mütərəqqi vergi də 

236 

---

inhisarçılığın sosial-iqtisadi nəticələri. Antiinhisar (antltrest) qanunvericiliyi 

rəcələrinin  tətbiq  edilməsi,  təbii  inhisarçıların  öz  mövqelərindən 

sui-istifadə  hallarında  ansiz  vergilərinin  sərtləşdirilmiş  dərəcələrinin 

tətbiq  edilməsi,  Kredit  verilməsi  şərtlərinin  sərtləşdirilməsi  və  s.  ilə 

inhisarçıların fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasından ibarətdir. 

Antiinhisar  fəaliyyətinin  üçüncü  istiqamətində  inhisarçılar 

tərəfindən rəqabətin sıxışdırıldığı hallarda təşKİlati, texnoloji və ərazi 

şəraitinin  imKan  verdiyi  şəraitdə,  səlahiyyətli  orqanlar  tərəfindən 

inhisarçı  müəssisələrin  bölüşdürülməsi  haqqında  qərarlar  qəbul 

edilməKİə  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  aradan  qaldırılmasının  həyata 

Keçirilməsi nəzərədə tutulur. 

237 

---

istehsal xərcləri və mənfəət 

XIII

 

FƏSIL

,

 ISTEHSAL XƏRCLƏRI 

və 

MƏNFƏƏT 

§1. istehsal xərclərinin mahiyyəti. Daxili 

və xarici istehsal xərcləri 

Cəmiyyət  heç  vaxt  maddi  ne'mətlər  istehsalı  üçün  zəruri  olan 

təbiət,  insan  və  istehsal  olunmuş  ehtiyatların  Kəmiyyətinə  biganə 

qalmayıb.  İqtisadi  ehtiyatların,  maddi  ne'mətlərin  yaradılması  üçün 

zəruri miqdarının optimal Kəmiyyəti, bir qayda olaraq, bu Kəmiyyətin 

azaldılması,  həmişə  cəmiyyət  qarşısında  həll  olunması  zəruri  olan 

problem olmuşdur. 

İqtisadi ehtiyatlar, istər təbii - torpaq, sular, faydalı qazıntılar, istər 

insan  ehtiyatları,  istərsə  də  cəmiyyət  tərəfindən  yaradılmış  olan 

istehsal vasitələrinin miqdarı məhduddur. Əgər bu iqtisadi ehtiyatlar 

sonsuz  miqdarda  çox  olarsa,  iqtisad  elminə  ehtiyac  olmazdı.  Başqa 

sözlə  desəK,  hər  hansı  təsərrüfat  fəaliyyətinin  nəticələrinin  o 

cümlədən  məhsul  istehsalına  sərf  olunmuş  iqtisadi  ehtiyatların 

miqdarının müqayisəsi əhəmiyyətini itirmiş olardı. LaKİn həyat məhz 

bu iqtisadi ehtiyatların məhdudluğu şəraitində mövcuddur. Buna görə 

də  hər  bir  istehsalçı,  təsərrüfat  fəaliyyətinin  səmərəliliyi  baxımından 

istifadə  olunmuş  iqtisadi  ehtiyatların  Kəmiyyətinin  ən  əlverişli 

variantını seçməli olur. 

Qeyd  etməK  lazımdır  Kİ,  təsərrüfat  fəaliyyətinin  səmərəliliyi 

sahibKarın  gəliri,  istifadə  olunmuş  iqtisadi  ehtiyatların  miqdarı  ilə 

yanaşı,  həm  də  hazır  məhsulun  satış  qiymətindən  asılıdır.  Qiymət 

ayrı-ayrı  istehsalçıların  məhsul  vahidinə  sərf  etdiyi  iqtisadi 

ehtiyatların  miqdarından  asılı  olmayaraq,  bazarda  müəyyən  olunur. 

Bu  baxımdan,  qiyməti  müəssisə  üçün  əvvəlcədən  verilmiş  mə'lum 

Kəmiyyət  Kİmi  başa  düşməK  olar.  Həqiqətdə  də  istehsalçılar  öz 

xərclərinin hesablarını bazar qiymətlərinə uyğun aparırlar. 

BeləlİKİə, qiymətin mə’lum Kəmiyyəti şəraitində hər bir istehsalçı 

üçün  iqtisadi  ehtiyatların  miqdarının,  quruluşunun  və  dina- 

mİKasının  təhlili  xüsusi  əhəmiyyət  Kəsb  edir.  Əmtəə-pul 

münasibətləri  şəraitində  məhsulun  istehsalına  sərf  olunmuş  iqtisadi 

ehtiyatların  hesabı,  sahibKarın  bu  ehtiyatların  əldə  edilməsinə, 

alınmasına  sərf  etdiyi  pulun  miqdarı  ilə  aparılır.  Bu  baxımdan, 

məhsulun istehsalı üçün zəruri olan iqtisadi ehtiyatların Kəmiyyətini, 

müəssisənin  bu  ehtiyatların  əldə  edilməsinə  sərf  etdiyi  pulun 

miqdarını istehsal xərcləri Kateqoriyası 

ƏKS 

etdirir. 

İstehsal xərcləri çox 

böyÜK 

nəzəri və əməli əhəmiyyətə malİK 

238 

---