Mənfəat və onun artırılması yolları
İqtisadi
mənfəət-satışdan əldə edilən pulla bütün istehsal xərcləri
(xarici və daxili xərclərin cəmi) arasında fərq. İqtisadi mənfəət
müəssisənin xalis mənfəətidir. Mühasibat mənfəətinin xalis
mənfəətdən artıq olan hissəsi isə daxili xərclər Kİmi istehsal xərclərinə
aiddir. Bu Kəmiyyətə, sahibKar sahibKarlıq fəaliyyəti ilə məşğul
olduğu üçün «öz əməyinə görə haqq» Kİmi
normal mənfəəti
də daxil
edir;
-
məhsul buraxılışının həcmi ilə istehsal xərclərinin qarşılıqlı
asılılığının təhlili üçün, istehsal xərclərinin məhsul buraxılışının
həcmindən asılı olmayan - sabit xərclər və məhsul buraxılışının
həcmindən asılı olan - dəyişən xərclərə bölünməsi zəruridir;
-
məhsulun satış qiyməti ilə son hədd xərclərinin (əlavə məhsul
istehsalı ilə əlaqədar ümumi xərclərin artımı) müqayisəsi məhsul
buraxılışının optimal həcmini müəyyən etməyə imKan verir;
-
müəssisənin
mövcud
iqtisadi
ehtiyatlardan
istifadəsinin
səmərəliliyini müəyyənləşdirərKən alternativ istehsal xərcləri də
nəzərə alınmalıdır;
-
mənfəət hər hansı sahibKarlıq fəaliyyətinin nəticəsinin göstəricisi
olub, istehsalın son məqsədi Kİmi çıxış edir. Mənfəətin Kəmiyyəti
satışdan əldə edilən pulla ümumi istehsal xərcləri ara- sındaKi fərqlə
müəyyən edilir. Bu Kəmiyyətin artırılması istehsal şərtlərinin səmərəli
istifadəsi və bazar şəraitinin düzgün qiymətləndirilməsindən asılıdır.
253
Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları
XIV
FƏSİL. FİRMA (MÜƏSSİSƏ) VƏ ONUN
FƏALİYYƏT MEXANİZMİ. MENECMENTİN NƏZƏRİ
ƏSASLARI
§1. Firmanın (müəssisənin) iqtisadi məzmunu
Hər bir öİKənin mövcud təsərrüfatı ictimailəşmə dərəcəsinə görə
bir neçə səviyyəyə ayrılır
K
İ,
onun da aşağı və
ÜK
səviyyəsi
mİKroiqtisadiyyatdır. (MİKroiqtisadiyyat-yunan sözüdür, mikros -
KİÇİK mənasını verir). MİKroiqtisadiyyat maddi ne'mətlərin və
xidmətlərin yaradılmasında mühüm rol oynayır.
O ,
istehsal amilləri
üzərində əsasən xüsusi müİKİyyət bazasında fəaliyyət göstərən
təsərrüfat subyeKtləri Kİmi çıxış edir.
Buna uyğun olaraq, mİKroiqtisadi təhlil bir tərəfdən sahə, firma və
ev təsərrüfatı Kİmi müstəqil iqtisadi vahidlərin fəaliyyətini, digər
tərəfdən ayrı-ayrı bazarların, əmtəə və xidmətlərin Kon- Kret
qiymətlərini özündə ehtiva edir.
Qeyd etməK lazımdır Kİ, bəşər cəmiyyətinin müxtəlif inKİşaf
pillələrində müəssisələrin rolu və səviyyəsi eyni olmamışdır. Hər bir
İnKİşaf mərhələsində istehsal vasitələri üzərində müİKİyyət formasına
və iqtisadi inKİşaf səviyyəsinə uyğun olan müəssisələr yaranmış və
fəaliyyət göstərmişlər.
Bazar münasibətlərinin uzunmüddətli inKİşafı dövründə firma
təsərrüfat struKturu Kİmi əhəmiyyətli dərəcə almış və təKmilləş-
mişdir. Firma (italyanca-«firma» sözündən götürülüb, hərfi mə- 'nası
imza deməKdir) anlayışı iİKİn dövrlərdə Kommersantın «ticarət adı»
mə'nasını verirdi. İndi bu termin resurslardan məhsul istehsal edən
mİKroiqtisadi özəyi ifadə edir.
İqtisadi ədəbiyyatda firmaya istehsal fəaliyyətilə məşğul olan,
nə,
necə, Kİm
üçün
istehsal etməK
və
harada, Kİmə
və
hansı qiymətə satmaq məsələlərinin
həllində təsərrüfat müstəqilliyinə ma- lİK olan iqtisadi
və
hüquqi subyeKt,
müəyyən təşKİlat Kİmi baxılır.
Tarixən firmanın (müəssisənin) yaranmasının
ÜK
əsasını sadə əməK
Kooperasiyası və əməK bölgüsü təşKİl edir. Məhsuldar qüvvələrin və
istehsalın ictimai xaraKterinin tədricən artması nəticəsində onların
yeni formaları meydana gəlmiş, rolu və miqyası genişlənmişdir.
Firmaların (müəssisələrin) rolunun daha da genişlənməsi özünü birinci
növbədə maddi ne'mətlərin həcminin çoxalmasında göstərir. Bazar
iqtisadiyyatı şəraitində firma (müəssisə) sahibKarlıq və biznes
fəaliyyətinin subyeKti, əsas struKtur vahididir.
Ümumiyyətlə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat fəa- 254
Firmanın (müəssisənin) iqtisadi məzmunu
liyyəti «sahibKarlıq» və «biznes» Kİmi anlayışlarla xaranterizə olunur.
SahibKarlıq fəaliyyətinə ayrıca fəsil həsr edildiyi üçün burada onun
haqqında fİKİr mübadiləsi yürüdülməsinə ehtiyac qalmır (15-ci fəslə
baxmalı).
Müasir iqtisadi ədəbiyyatda sahibKarlıq fəaliyyəti və biznes
anlayışlarına, onların qarşılıqlı əlaqəsinə, ümumi və fərqli cəhətlərinə
xüsusi fİKİr verilir. Bu anlayışlar arasındaKi ümumi cəhətlər
aşağıdaKilardan ibarətdir:
a)
hər İKİsinin reallaşdırılması bazar vasitəsilə baş verir;
b)
hər İKİsinin bilavasitə məqsədi mənfəət əldə edilməsidir;
v) hər İKİsində maddi marağın ödənilməsi əmtəə istehsalı və
yaxud xidmətlər göstərilməsi ilə bağlıdır;
q) hər İKİsinin fəaliyyəti üçün zəruri iqtisadi mühit, hər şeydən
əvvəl isə iqtisadi azadlıq şəraiti tələb olunur.
Məhz bu cəhətlərə böyÜK əhəmiyyət verən iqtisadçılar sahib-
Karlıq fəaliyyəti ilə biznesi eyniləşdirirlər. Müəyyən mə'nada bu
fİKİrlərlə razılaşmaq olar.
BeləlİKİə, biznes fəaliyyəti bazar təsərrüfat sistemində meydana
çıxır və onun əsas halqasını təşKİl edir. Biznes və bazar vəhdətdədir,
ayrılmazdır, onlar birlİKdə mövcud olur və inKİşaf edirlər. Aydındır
Kİ, inzibati-amirlİK təsərrüfat sistemi şəraitində mövcud olan
müəssisələr biznes fəaliyyəti ilə deyil, təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul
olmuşlar.
Bazar iqtisadiyyatının təKmilləşməsi, inKİşafı ilə əlaqədar olaraq
biznes fəaliyyətinin iqtisadi təşKİlində dəyişİKİİKİər baş verir. Hər
şeydən əvvəl, dövlətin və ictimai təşKİlatların iqtisadi rolunun
güclənməsilə əlaqədar olaraq sosial sifarişlərin xaraKteri dəyişir.
Dövlət yalnız sifarişçi Kİmi deyil, həm də biznes fəaliyyətinin
tənzimləyicisi Kİmi çıxış edir. İKİncisi, maliyyə-Kredit sisteminin
İnKİşafı ilə əlaqədar olaraq, biznes fəaliyyəti borc vasitələrindən daha
çox istifadə edir və onlardan asılı olur.^BanK sistemi biznes
fəaliyyətinin xüsusi obyeKtinə çevrilir. Üçüncüsü, biznes fəaliyyətinin
təşKİli prosesində müİKİyyət münasibətlərində dəyişİKİİK baş verir.
İdarəetmənin müİKİyyətdən ayrılması nəticəsində biznes fəaliyyətinin
bilavasitə subyeKti ixtisaslı idarəe- dicilər - menecerlər olur, ümumi
nəzarət funKsiyasını isə müİKİyyətçi özü yerinə yetirir.
BeləlİKİə, bu gün biznes fəaliyyəti dedİKdə, həmin fəaliyyətin
daxili və xarici mühitini təşKİl edən şəxslər, təşKİlatlar və bilavasitə
istehsalın təşKİlatçıları arasındam münasibətlər sistemi başa
düşülməlidir.
Biznes fəaliyyətinin daxili mühiti Kapital sahibləri, menecerlər və
muzdlu işçilər arasındam münasibətlərlə, xarici mühiti isə biznes
fəaliyyətin təşKİlatçısı ilə dövlət və cəmiyyət, mal göndə-
255