Alternativ və ümumi iqtisadi xərclər
fəaliyyətindən birdəfəlİK yÜKsəK gəlir götürməK üçün alternativ
xərclərin hesablanması daha çox zəruriyyət Kəsb edir. Bunu izah
etməK üçün P.Samuelsonun göstərdiyi misal daha çox aydınlıq
yaradır. Hər hansı öİKədə ordunun daha da çoxaldılması nəzərdə
tutulub. Bu qərar baxımından alternativ xərclər nədən ibarətdir? Bu
aKtın həyata Keçirilməsinin cəmiyyətə nəyə başa gəldiyini
hesablamaq üçün, öİKənin hərbi büdcəsinin nə qədər artdığını
bilməK Kifayət etmir. Nəzərə alınmalıdır Kİ, hərbçilərin əməK
haqqına, onlara edilən hər cür xidmətlərə, silahlandırmaya,
ordunun artmasına çəKİlən xərclərlə əlaqədar olaraq cəmiyyət nə
qədər maddi və əməK ehtiyatlarını istehsala cəlb edə bilməmişdir,
xalq nə qədər müİKİ məhsullardan məhrum olmuşdu. Buna bənzər
hesablamanı öl- Kəmiz üçün də səciyyəvi olan misalda da
göstərməK olar. Azərbaycanda Xəzər dənizinin dərinlİKİərindən
çıxarılan, yÜKSƏK mənfəət verən neft hasilatına çəKİlən xərclərə
iqtisadi qiymət verməyə çalışaq. Ümumi iqtisadi xərclərə bilavasitə
neft istehsalı ilə əlaqədar çəKİlən xərclərlə yanaşı, eyni miqdarda
iqtisadi ehtiyatların alternativ şəKİldə istifadəsindən əldə edilə
biləcəK, «itirilmiş» maddi ne'mətlərin dəyər Kəmiyyəti daxil
edilməlidir. Başqa sözlə, həmin xərclər Abşeron yarımadasında
Kənd təsərrüfatının inKİşafına, balıqçılığa, gəmiçiliyə və s. sərf
edilə bilərdi. Bu, aydın məsələdir
K
İ,
KÜ
Iİİ
miqdarda maddi
ne'mətlər istehsalı və yÜKSəK mənfəət əldə etməyə imKan verərdi.
Buna görə də itirilmiş bu mənfəətə neft hasilatı xərclərinin bir
hissəsi Kİmi baxmalı və neftin satış qiyməti həmin mənfəətin dəyər
Kəmiyyəti miqdarında artırılmalıdır.
BeləlİKİə, hər hansı təsərrüfat fəaliyyətinin ümumi iqtisadi
xərclərinə bilavasitə istehsala çəKİlən xərclərlə yanaşı, mövcud
ehtiyatların (əməK, pül, material və s.) ən əlverişli istifadə
olunmasının dəyər Kəmiyyətini
ƏKS
etdirən alternativ xərclər də
daxil edilməlidir.
Firmanın KonKret fəaliyyəti üçün alternativ xərclərin nəzərə
alınması xüsusi əhəmiyyət Kəsb edir. DeyəK
K
İ,
müəssisə buraxdığı
məhsulun müəyyən detalını, hissəsini daxili ehtiyatlar hesabına özü
istehsal edir. Həmin hissənin istehsalı ilə əlaqədar ümumi orta xərclər
51 manatdır. Bu hissəni başqa müəssisədən 46 manata almaq imKanı
vardır. Həmin hissənin Kənardan alınmasına dəyər, ya yox? İI
K
baxışdan bu sövda əlverişli görünsə də qoyulmuş suala yalnız iqtisadi
təhlil nəticəsində cavab verməK olar. Hər şeydən əvvəl istehsal
xərclərinin quruluşu nəzərdən Keçirilməlidir. DeyəK Kİ, 51 manatın
12 manatı sabit, 39 manatı isə dəyişən xərclərdən ibarətdir. Qəbul
olunacaq qərar İKİ alter
249
istehsal xərcləri və mənfəət
nativ variantın müqayisəsinin nəticəsindən asılıdır. Birincisi, bunu
nəzərə almaq lazımdır Kİ, detalın Kənardan alınma qiyməti (46
man.) ümumi xərclərlə (51
man.) yox, yalnız dəyişən xərclərlə (39
man.) müqayisə edilməlidir. Aydındır Kİ, detalın Kənardan
alınması və ya daxildə istehsal olunmasından asılı olmayaraq sabit
xərclər (12
man.) eyni Kəmiyyətdə mövcuddur. Belə qənaətə gəlməK
olar Kİ, həmin hissənin Kənardan alınması əlverişli deyil, ƏKS
halda 39-46=-7
manat əlavə xərc çəKİlməlidir. LaKİn İKİnci,
alternativ variantı nəzərə almadan qərar qəbul etməK düz deyil.
Belə Kİ, həmin hissənin Kənardan alınması nəticəsində sərbəstləşən
sabit və dəyişən ehtiyatlar başqa məhsulların istehsalı üçün istifadə
oluna bilər. Əgər belə istifadə nəticəsində firmanın əldə etdiyi gəlir
7 manatdan yÜKSƏK olarsa, həmin detalı Kənardan almaq daha
əlverişlidir. BeləlİKİə, hər bir firma öz iqtisadi ehtiyatlarından
səmərəli istifadə etməK üçün bu ehtiyatların istifadəsinin ən
əlverişli variantını seçməlidir. Başqa sözlə, müəssisə öz xərclərinin
hesablanmasında alternativ xərclərlə də hesablaşmalıdır.
§4. Mənfəət və onun artırılması yolları
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir istehsalçının fəaliyyətinin
nəticəsi mənfəətin Kəmiyyəti ilə müəyyən edilir və mənfəətin
artırılması istehsalın əsas məqsədi Kİmi çıxış edir. Mə'lum olduğu
Kİmi mənfəətin Kəmiyyəti satışdan əldə olunmuş pulla ümumi
istehsal xərcləri arasındaKi fərqlə müəyyən edilir. Hansı iqtisadi
sistemdə fəaliyyət göstərməsindən
asılı olmayaraq bütün
müəssisələr mənfəətin Kəmiyyətini məhz belə hesablayır. Bununla
belə mənfəətin mahiyyətinin izahında, indiyə qədər müxtəlif
iqtisadi məKtəblərin arasında ciddi fİKİr ayrılığı mövcuddur.
MarKsist nəzəriyyəyə görə mənfəət, fəhlənin əməyinin istismarı
nəticəsində yaranmış, izafi dəyərin çevrilmiş forması Kİmi istismarı
pərdələyən Kateqoriyadır. BeləlİKİə, mənfəət xüsusi müİKİy- yətin
törəməsi olan istismarın nəticəsi Kİmi Kapitalizmə xas olan istehsal
münasibəti hesab edilir. MarKsizmin tənqidçiləri istismarın xüsusi
müİKİyyətlə bilavasitə əlaqəsi olmadığını qeyd edirlər.
Müasir iqtisadi ədəbiyyatda mənfəət, istehsal amillərinin -
əməK, torpaq və Kapitalın istifadə olunması şərtlərilə izah edilir. Bu
cəhətdən mənfəətin mahiyyətinə dair baxışlardan bə'zilərini qeyd
etməK olar. Mənfəət sahibKarlıq fəaliyyətinin nəticəsi - gəlirdir.
Mənfəət istehsalın idarə olunmasında göstərilən istedad və yeni-
lİKçiliyin nəticəsidir. Mənfəət sahibKarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar
250