Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları
iniKan yaradır. Bu cəmiyyətlər bir çox adamlara imKan verir Kİ, onlar
malİK olduqları az həcmli Kapitalları belə hər hansı işgüzar fəaliyyəti
həyata KeçirməK üçün bir yerə toplasınlar və onlardan səmərəli
istifadə etsinlər.
2.
Səhmdarlar məhdud mə'suliyyət daşıyırlar. Bu onunla
əlaqədardır Kİ, səhmdar cəmiyyətlərinin fəaliyyəti əsasən məhdud
fəaliyyət prinsipi üzərində qurulmuşdur, yə'ni səhmdar cəmiyyətinin
fəaliyyətinə öz vəsaitini yönəltmiş fizİKİ və hüquqi şəxslər -
səhmdarlar bütövlÜKdə öz əmlaKİarı ilə deyil, yalnız aldıqları
səhmlərin qiyməti məbləğində - verdİKİəri pay həcmində
cavabdehdirlər.
3.
PeşəKar idarəetmə - səhmdar cəmiyyətlərinin idarə olunması
adətən yÜKSƏK səviyyəli şəxslər - menecerlər tərəfindən həyata
Keçirilir.
Səhmdar cəmiyyətlərinin çatışmazlıqlarına isə aşağıdaKilar aid
edilir; cəmiyyətin fəaliyyəti üzərində ciddi nəzarətin olması; səhmdar
cəmiyyətlərinin fəaliyyətinin nəticə etibarı ilə inhisar- çılığa meylliliyi;
İKİqat vergi ödənilməsi qaydası - mənfəətdən vergi və səhm
sahiblərinin aldıqları dividentdən vergi.
Səhmdar cəmiyyətlərinin buraxılan səhmlərin növündən və
onların bazarda dövriyyəsinin təşKİlindən asılı olaraq İKİ tipi
fərqləndirilir: açıq və qapalı. Açıq tipli cəmiyyətlərin səhmləri heç bir
məhdudiyyət qoyulmadan bazarlarda alınıb-satılır. Cəmiyyət və onun
səhmdarları öz öhdəlİKİərinə görə cəmiyyətin bütün əm- laKi ilə
məs'uliyyət daşıyırlar. Qapalı tipli səhmdar cəmiyyətinin səhmləri isə
tə'sisçi səhmdarların öz aralarında bölüşdürülür və bazara çıxarılmır.
Bu cür cəmiyyətlər nizamnamə Kapitalının formalaşması üçün
tə’sisçilərin öz Kapitalı Kifayət edən zaman yaradılır. Səhmdar
cəmiyyəti və səhmdarlar öz öhdəlİKİərinə görə yalnız qoyulmuş
Kapital həcmində məs'uliyyət daşıyırlar. Məhz buna görə belə
cəmiyyətlər bir sıra öİKƏİərin iqtisadiyyatında məhdud məs'uliyyətli
müəssisələr adı ilə müstəqil forma Kİmi geniş fəaliyyət göstərirlər.
Burada, belə bir məsələni də qeyd etməK lazımdır Kİ, bə'zi öİKƏlərdə
səhmdar cəmiyyəti Korporasiya adlanır.
İnKİşaf etmiş öİKƏlərin iqtisadiyyatında səhmdar cəmiyyətləri
əhəmiyyətli rol oynayırlar. Məsələn, ABŞ-da təxminən 19 milyon
müəssisədən 70%-ə qədəri fərdi, 10%-i şərİKİi, 20%-i isə səhmdar
cəmiyyətləridir. LaKİn ABŞ iqtisadiyyatında məhz Korporasiyalar
hegemon rol oynayırlar. Belə Kİ, e'maledici sənaye sahəsində istehsal
olunan məhsulun 90%-i onların payına düşür. 500 iri Korporasiya isə
ümumi milli məhsulun 40% -dən çoxunu istehsal edir.
Dövlət müəssisələri dövlət müİKİyyətinə əsaslanır və İKİ əsas
266
Firmanın (müəssisənin) fəaliyyət mexanizmi və təşKilati - hüquqi formaları
əlamətlə səciyyələnir. Birincisi, dövlət müəssisələrinin əmlaKi və idarə
olunması tamamilə və ya qismən dövlətin və onun orqanlarının
(nazirlİK, birlİK) əlində cəmlənir. İKİncisi, dövlət müəssisələrinin
fəaliyyətinin məqsədilə bağlıdır. Onların öz fəaliyyətlərində yÜKSƏK
mənfəət əldə etmələri yeganə məqsəd deyildir. Onların əsas məqsədi
hansı yolla olursa-olsun (iqtisadi səmərəliliyin azalması və hətta
ziyana düşməKİə olsa belə) ictimai tələbatı ödə- məKdir.
Hazırda dünya iqtisadiyyatında xarici investisiyanın cəlb olunması
forması Kİmi müştərəK müəssisələr geniş yayılmışdır. Bu formanın
xüsusiyyəti ondan ibarətdir
K
İ,
hər hansı bir
Ö
İ
KƏ
daxilində işgüzar
fəaliyyəti həyata KeçirməK üçün həmin öİKənin və xarici öİKƏİərin
sahibKarlıq subyeKtləri birgə, şərİKİilİK qaydasında çıxış edirlər. Belə
müəssisələr bə'zi dövlətlərdə inzibati metodlarla, bə'zilərində isə
müəyyən güzəştlər hesabına inKİşaf etdirilir.
Bazar iqtisadiyyatı öİKƏlərində fəaliyyətinin miqyasına, təmər-
KÜzləşmənin səviyyəsinə görə müəssisələrin
K
İ
Ç
İ
K
,
orta və iri
formaları fərqləndirilir. Bu təsnifləşdirmədə əsas göstərici Kİmi
işçilərin sayı qəbul edilmişdir. Bu göstərici öİKənin iqtisadi, sosial və
siyasi xüsusiyyətindən və s. asılı olaraq müxtəlif öİKƏlərdə bir-
birindən fərqlənir. Adətən 50-yə qədər (ABŞ-da 100-ə qədər) işçisi olan
müəssisə
K
İ
Ç
İ
K
müəssisəyə, 500-dən çox (ABŞ-da 1000-dən çox) işçisi
olan isə iri müəssisə hesab olunur. Azərbaycanda sənayedə 50-yə,
tİKİntidə 25-ə, nəqliyyatda 15-ə, ticarət və xidmət sahələrində isə 10-a
qədər işçisi olan müəssisə
-
K
İ
Ç
İ
K
,
buna uyğun olaraq 300, 150, 75 və
50-dən çox işçisi olan isə iri müəssisə hesab olunur.
Qeyd etməK lazımdır
Kİ,
bazar iqtisadiyyatının normal fəaliyyəti
üçün KİÇİK müəssisələrin əhəmiyyəti və rolu böyÜKdür. Məhz buna
görə də dövlət tərəfindən
K
İ
Ç
İ
K
müəssisələrə KÖməKİİK edilir.
Son dövrlərdə
K
İ
Ç
İ
K
müəssisələrlə iri müəssisələr arasında sıx
iqtisadi əlaqələrin yaranması və inKİşafı da
K
İ
Ç
İ
K
müəssisələrin
fəaliyyətinin genişlənməsinə şərait yaradır.
Orta müəssisələr
K
İ
Ç
İ
K
müəssisələrə nisbətən azsaylıdır və hazırda
onların sayının azalması meyli güclənir. Bu onunla əlaqədardır Kİ,
onlar nə KİÇİK müəssisələr Kİmi çoxsaylı və çevİK, nə də iri
müəssisələr Kİmi güclü deyillər. Bəs bazar iqtisadiyyatında orta
müəssisələrin rolu nədən ibarətdir?
Hər şeydən əvvəl onu göstərməK lazımdır
K
İ,
orta müəssisələr iri
biznes üçün güclü rəqib Kİmi çıxış edir. Onlarda inhisarlaş- mağa,
iriləşməyə doğru meyl vardır. Orta müəssisələr həm də Kapita-
267