Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları
Firmanın daxili artım mənbələrinin rolu və əhəmiyyəti eyni
deyildir və iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq dəyişir.
İKİnci yol isə udulma və qovuşma nəticəsində Kapitalın və
istehsalın mərKƏzləşməsilə əlaqədardır.
Qovuşma İKİ Kampaniyanın rəhbərlərinin birləşmə haqqında
bağladıqları
qarşılıqlı
müqavilədə
ifadə
olunur.
Qovuşan
Korporasiyaların səhmlərinin vahid nümunə əsasında yenidən
buraxılması qovuşma mexanizmini təşKİl edir. Yeni birgə müəssisənin
adı adətən əvvəİKİ İKİ adı birləşdirməKİə müəyyən olunur.
Qovuşmanı həyata KeçirtməK üçün adətən xüsusi maliyyələşdirmə
fondu tələb olunmur.
Udulma bir firma tərəfindən başqasının alınması yolu ilə baş verir.
Birinci firma İKİnci firmanın səhmdarlarına nəzarət səhm paKetini
almaq istəməsi haqqında təKİif verir. TəKİif olunan qiymət, adətən
bazar Kursundan yÜKSƏK olur. Buna görə də birinci firmaya nəzarət
səhm paKetini almaq üçün xeyli pul lazım gəlir. Nəticədə udulan
firma və onun adı müstəqil hüquqi şəxs Kİmi aradan çıxır.
Qovuşmanın (udulmanın) müxtəlif növləri vardır. Əsas növləri
bunlardır: üfüqi inteqrasiya, şaquli inteqrasiya və Konqlomera- siya.
Üfüqi inteqrasiya adətən eynitipli məhsul istehsal edən və ya bir neçə texnoloji prosesin eyni mərhələsini
həyata Keçirən firmaların birləşməsilə müşahidə olunur. Üfüqi inteqrasiya istehsalın sahədaxili
təmərKÜzləşməsi və mərKəzləşməsi ilə xaraKterizə olunur.
Şaquli
inteqrasiyada
ümumi
texnoloji
prosesin
müxtəlif
mərhələlərini həyata Keçirən firmaların birləşməsi baş verir. Belə
inteqrasiya istehsalın sahələrarası təmərKÜzləşməsi və mərKƏzləş-
məsilə xaraKterizə olunur. Şaquli inteqrasiya xərcləri azaltmağa
imKan verir. Belə Kİ, firmanın bölmələri arasında hesablaşmalar bazar
qiymətilə deyil, aşağı qiymətlərlə aparılır.
Konqlomerat texnoloji cəhətdən heç bir əlaqəsi, asılılığı olmayan
müstəqil firmaların birləşməsi nəticəsində yaranır.
Son onillİKİərdə mərKəzləşmənin və təmərKÜzləşmənin ƏKSinə
olan inKİşaf meyli güclənməKdədir.
Firmanın davranışı haqqında nəzəriyyələr.
Bu nəzəriyyənin
tərəfdarları, əwəİKİlərdən fərqli olaraq göstərirlər Kİ, firmada çoxlu
məqsədlər mövcuddur. Belə Kİ, firmanın idarəetmə obyeKt və
subyeKtlərinin ierarxiyasına məqsəd və mənafelər ierarxiyası uyğun
gəlir. Bu məqsəd və mənafelərin məcmusuna aşağıdaKilar daxildir:
1.
YÜKSƏK əməK haqqı almağa, yaxşı əməK şəraitinə, texnİKİ təh-
lÜKƏsizliyə can atan fəhlələrin mənafeyi.
262
Firma haqqında Konsepsiyalar
2.
HaKİmiyyətə, öz sosial statusunu, rütbəsini yÜKSəltməyə can
atan menecerin mənafeyi.
3.
Y
ÜKSƏK
divident almağı arzulayan səhmdarın mənafeyi.
4.
Firmanın fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərini yaxşılaşdırmağa
çalışan ali rəhbərlərin mənafeyi və s.
Firmanın vahid orqanizm Kİmi fəaliyyət göstərməsi üçün ali
rəhbərlİK xüsusi mənafeləri firmanın ümumi strateji mənafeyilə
uzlaşdırmağı bacarmalıdır.
Davranış nəzəriyyələri (bu istiqamət «bixeviorizm» adlanır) yapon
firmalarında daha geniş tətbiq olunur.
Davranış nəzəriyyələrinin çoxlu variantları mövcuddur. Bu
variantlarda xüsusi və ümumi mənafeləri əlaqələndirməK üçün
müxtəlif təKİiflər verilir.
X.A.Saymon adlı nəzəriyyəçi tərəfindən
təKİif
olunmuş üsul
Kompromisin seçilməsinə əsaslanır. Bütün mənafeləri eyni zamanda
maKsimum səviyyədə ödəməK mümKÜn deyil. Buna görə də
mənafelərin ödənilməsinin elə quruluşu seçilməlidir Kİ, hamısının
mənafeyini maKsimum olmasa da müəyyən səviyyədə ödə- məK
mümKÜn olsun. Ortaya çıxan hər hansı narazılığı rəhbərlİK dərhal
görməli və onu heç bir tərəfə ziyan vurmadan həll etməyə çalışmalıdır.
Davranış nəzəriyyələrində xarici mühitin nəzərə alınmasına xüsusi
fİKİr verilir. Xarici iqtisadi ədəbiyyatda firmanın davranışına aid
2000-dən yuxarı strateji nümunələr vardır. Bunlar firmaya xarici
mühitdəKİ dəyişİKİiyə tez bir zamanda uyğunlaşmağa im- Kan verir.
Xarici mühitə iqtisadi, siyasi, eKoloji, sosial şərait və s. aid edilir.
Firmanın daxili quruluşu xarici mühitə adeKvat, uyğun olmalıdır.
§3. Firmanın (müəssis9nin) fBaliyyət
mexanizmi və təşKİlati-hüquqi formaları
Mə'lumdur Kİ, istənilən iqtisadi sistemdə çoxlu sayda firmalar
(müəssisələr) fəaliyyət göstərir. İqtisadi ədəbiyyatda bunlar müxtəlif
me'yarlar baxımından təsnifləşdirilir. Belə
K
İ,
firmalar (müəssisələr)
müİKİyyət
mənsubiyyətinə,
fəaliyyətinin
həcminə,
sahəsinə,
xaraKterinə, əhatə etdiyi ərazi me'yarına görə və s. fərqləndirilir;
MüİKİyyət mənsubiyyətinə uyğun olaraq firmanın (müəssisənin)
xüsusi, KolleKtiv, dövlət və qarışıq formaları vardır.
Firmalar (müəssisələr) fərdi (ailə), şərİKİi (tam ortaqlı), payçı və
şərİKİi (ortaqlıqlar), məhdud mə’suliyyətli müəssisələr, səhmdar
cəmiyyəti və dövlət müəssisəsi Kİmi təşKİlati-hüquqi formalarda
fəaliyyət göstərirlər.
263