Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsaslan
lın
mərKəzləşməsində mühüm mənbədir, belə
Kİ,
udulmaların
çox
hissəsi
bilavasitə orta müəssisələrin payına düşür.
İri müəssisələr sayca az olsalar da bir sıra üstünlÜKİərə malİK-
dirlər. Əvvəla, məhsulun böyÜK həcmdə istehsalı yalnız iri
müəssisələrdə mümKÜndür. ABŞ-da Kənd təsərrüfatı məhsullarının
32%-i cəmi 1,4% təşKİl edən iri müəssisələr tərəfindən istehsal edildiyi
halda, 34% təşKİl edən
K
İ
Ç
İ
K
firmalar cəmi 3,2% məhsul istehsal edir.
İKİncisi, nəhəng elmi-tədqiqat işlərinin aparılması və elmi- texnİKİ
tərəqqinin nəticələrinin tətbiqi məhz iri firmalarla bağlıdır (ABŞ-da
bütün elmi-tədqiqat işlərinin 99%-i 600 iri Korporasiya tərəfindən
maliyyələşdirilir). Üçüncüsü, iri firmaların möhKəmliyi və davamlılığı
iqtisadiyyatın stabilliyini və onun yÜKSƏlməsini tə'min edir.
Hər bir öİKənin iqtisadi inKİşafında müxtəlif formalı və ölçülü
müəssisələrin özünəməxsus yeri və rolu vardır.
§4. Menecment və onun əsas prinsipləri
Əvvəllərdə qeyd etmişdİK Kİ, tarixən idarəetmə funKsiyası biznes -
fəaliyj'ətin təşKİlatçıları - müİKİyyətçi-sahibKarlar tərəfindən yerinə
yetirilirdi. LaKİn
XIX
əsrin sonu
XX
əsrin əvvəllərində istehsalın
inKİşafı idarəetmə məsələsini yeni şəKİldə qoymuşdur. TexnİKanın və
yeni texnologiyanın inKİşafı, istehsalın miqyasının artımı idarəetməni
KƏSKİn surətdə mürəKKəbləşdirmiş, onu xüsusi bilİK tələb edən
fəaliyyət dairəsi Kİmi ayırmışdır.
İdarəetmə funKsiyasının sahibuarlardan ayrılmasında məhsuldar
qüvvələrin inKİşafının, onun əsasını təşKİl edən elmi-texnİKİ inqilabın
tə'siri böyÜK olmuşdur. Elmi- texnİKİ inqilab istehsalda, eləcə də
istehsalın idarə edilməsində yeni əməK intizamı, yeni təş- Kİlatçılıq və
yeni münasibətlər tələb etdi. Elmi-texnİKİ inqilab dövründə idarəetmə
amilinin, bununla əlaqədar olaraq idarəetmə funKsiyasını yerinə
yetirən insanların rolu və sosial vəziyyətinin yÜKsəlməsi «menecerlİK
inqilabı» Konsepsiyasının meydana gəlməsi üçün əsas olmuşdur. Buna
müvafiq olaraq tədricən mül- Kİyyətçilərin adından istehsalın
idarəetmə funKsiyasını yerinə yetirən peşəKar təşKİlatçılar -
menecerlər formalaşır. Firmaların (müəssisələrin) səmərəli idarə
edilməsi vəzifəsinin bu işi yaxşı bilən və bacaran muzdlu peşəKar
mütəxəssislərə — menecerlərə həvalə edilməsilə bazar iqtisadiyyatı
öİKƏlərində, yeni müstəqil bir fəaliyyət növünün - menecmentin
meydana gəlməsinin əsası qoyuldu.
Firmanın malİK olduğu iqtisadi resurslardan istifadə etməKİə
qarşıda duran məqsədlərə çatmaq üçün onun səmərəli idarə edil-
268
Menecment və onun əsas prinsipləri
məsi menecmentin mahiyyətini təşKİl edir.
Menecment (ingilis sözü, manaqement - idarəetmə mə'nasını
verir) istehsalın səmərəliliyini yÜKSəltməK və mənfəəti artırmaq
məqsədilə istehsalın idarə olunmasının prinsip, metod və formala-
rı haqqında nəzəri və prantİKİ bilİKİər sistemidir.
Beynəlxalq təcrübədə menecment sahibKarlıq Korporasiyası və
səhmdar Kampaniyası şəraitində sosial-iqtisadi proseslərin idarə
edilməsinin sinonimidir. «Menecment» sözünə dörd mə’na ver-
məK olar: insanlarla davranış üsulu (manerası), idarəetmə usta-
lığı; spesifİK qabiliyyətlər və inzibati vərdişlər; idarəetmə orqanı; in-
zibatçılıq vahidi.
Müasir şəraitdə müxtəlif firmalarda iqtisadi durumun və-
ziyyətini 3 əsas amil müəyyən edir: a) texnİKa və texnologi-
yanın vəziyyəti; b) iş qüvvəsinin Keyfiyyəti; v) istehsalın təşKİli və
idarə edilməsi (menecerlİK). Bu amillərdən üçüncüsü, sistemyara-
dıcı xaraKter daşıyır. Tədqiqatlar göstərir
K
İ,
menecerliyin və-
ziyyəti texnİKanın, texnologiyanın və eləcə də işçi qüvvəsinin sə-
viyyəsinə tə'sir göstərir.
Müasir menecerlİK öz «xaraKteri», öz inKİşaf məntiqi olan
xüsusi iqtisadi münasibətlər mühitidir. Təsadüfi deyildir Kİ, XX
əsrin görKəmli iqtisadçılarından biri olan A.Marşal Kapital, əməK
və torpaq Kİmi üç ən’ənəvi amillə yanaşı idarəetməni ayrıca bir
amil Kİmi xüsusi olaraq ayırmışdır.
Dünya ədəbiyyatında elmi menecment, əməyin elmi təşKİli nə-
zəriyyəsi və metodologiyasının əsasını qoymuş AmerİKa mühəndisi
və tədqiqatçısı F.Teylora xüsusi yer verilir. F.Teylor idarəetməyə
«nə etməK lazımdır və bunu ən yÜKSƏK şəKİldə və ucuz başa gəl-
məKİə necə etməyi dəqiq bilməK məharəti» Kİmi baxmışdır. Onun
fİKİrləri 1911-ci ildə çapdan çıxmış «Elmi menecerliyin prinsiplə-
ri» əsərində verilmişdir. Burada idarəetmə prinsipləri dörd qrupa
bölünür:
1.
Məqsədin seçilməsi;
2.
Məqsədə çatmaq vasitələrinin seçilməsi;
3.
Məqsədə çatmaq vasitələrinin hazırlanması;
4.
Nəticələrə nəzarət edilməsi.
Teylorun müasiri fransız A.Fayol özünün zəngin
də nəzərə almaqla «Ümumi və sənaye idarəetməsi»
əsərində menecment nəzəriyyəsini inKİşaf etdirmişdir. A.Fayol
müəssisədə aparılan bütün əməliyyatları altı qrupa bölür: 1) TexnİKİ,
2) Kommersiya, 3) Maliyyə, 4) MüİKİyyətin və şəxsin mühafizəsi, 5)
Uçot, 6) İnzibati. Əslində idarəetməyə o, altıncı qrupu aid edir.
A.Fayola görə, idarəetmə - müəssisənin resurslarından ən əlve-
rişli şəKİldə istifadə etməyə cəhd göstərilməKİə onu məqsədə çat-
təcrübəsini
(1916-cı il)
269