Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

SahibKarlıq fəaliyyəti 

hatların  əsas  istiqamətlərindən  biri  də  sahibKarhq  fəaliyyətinin 

formalaşması  və  inKİşafı  ilə  bağlıdır.  Bu  sahədə  həyata  Keçirilən 

hüquqi,  təşKİlati,  iqtisadi  və  s.  tədbirlər  nəticəsində  bir  sıra  müsbət 

nəticələr  əldə  edilmişdir.  Belə  Kİ,  1998-ci  ildə  ÜDM-nin  55%-i  özəl 

bölmənin payına düşmüşdür. 1998-ci ilin əvvəlində respublİKamızda 

dövlət  qeydiyyatından  Keçmiş  12  mindən  çox  KİÇİK  müəssisə,  11,6 

mindən  çox  Kəndli-fermer  təsərrüfatı,  1  mindən  çox  Kooperativ,  2 

minə  yaxın  müştərəK  və  xarici  müəssisə  yaranmış  və  fəaliyyət 

göstərmiş,  85,7  min  adam  hüquqi  şəxs  yaratmadan  sahibKarhq 

fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. 

Bununla  belə,  bu  gün  respublİKamızda  sahibKarhq  fəaliyyəti 

qarşısında  heç  bir  problem  olmadığını,  sahibKarhq  mühitinin  isə 

tamamilə qənaətbəxş olduğunu iddia etməK olmaz. Hal-hazırda həm 

respublİKa  əhalisinin  sayı  ilə  münasibətdə  fəaliyyət  göstərən  özəl 

müəssisələrin  Kəmiyyəti  (təqribən  hər  150  min  nəfərə  1  müəssisə), 

həm  də  burada  çalışan  əməK  qabiliyyətli  əhalinin  payı  (təqribən  600 

min  nəfər)  digər  öİKƏlərə  nisbətən  xeyli  azdır;  mövcud  özəl 

müəssisələrin  ƏKSəriyyəti  ticarət,  vasitəçilİK  və  xidmətlə,  çox  az 

hissəsi isə (təqribən 10-15%-i) istehsal sahibKar- hğı ilə məşğul olurlar; 

özəl müəssisələrin ƏKSər hissəsi BaKi şəhərində toplanmışdır. 

Şübhəsiz Kİ, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, habelə Keçmiş 

SSRİ- 

nin 

dağılması uzun illərdən bəri formalaşmış iqtisadi əlaqələrin pozulması 

Keçid  dövrünün  İİK  illərində  işgüzar  fəaliyyətin  məhdudlaşmasına 

gətirib çıxarmışdır. Bununla belə bu gün bir sıra iqtisadi subyeKtlərin 

idarəetmə  və  təsərrüfatçılıq  funKsiyalarının  bir-birindən  ayrılması 

prosesinin başa çatmaması, əhali yığımlarının aşağı səviyyədə olması, 

sahibKarlar tərəfindən investisiya yönüm- lü banK Kreditlərinin əldə 

edilməsi  imKanlarının  məhdudluğu,  istehsal  olunmuş  məhsulların 

reallaşdırılması qarşısında dayanan çoxsaylı problemlər respublİKada 

sahibKarhq fəaliyyətinin in- Kİşafını xeyli ləngidir. 

Qərb  öİKƏİərinin  təcrübəsi  göstərir  Kİ,  özəl  bölmənin,  xüsusən 

KİÇİK sahibKarhğın inKİşafı dövlətin daimi himayəsi və fəal Köməyi 

sayəsində  baş  verir.  Bununla  yanaşı  bu  öİKƏİərdə  dövlət  qa- 

nunvericilİK, inzibati-hüquq, büdcə, vergi, pul-Kredit sistemləri və s. 

vasitəsilə sahibKarhq fəaliyyətini tənzimləyir. 

Bundan fərqli olaraq, bu gün respublİKamızda sahibKarhq mühiti 

vergi, gömrÜK, banK-Kredit və digər iqtisadi sahələrdə çatışmazlıqlar, 

dövlət  məmurlarının  özbaşınalığı  və  s.  ilə  xaraKterizə  olunur.  Qeyd 

edilmiş bu problemlərin aradan qaldırılması sahibKarhq fəaliyyətinin 

zəngin  potensial  imKanlarından  Azərbaycanın  yÜKSƏK  iqtisadi 

inKİşafı üçün istifadə etməyə imKan verəcəKdir. 

284 

---

istehsal amilləri, onların mahiyyəti və funıcsiyaları 

XVI

 

FƏSIL

,

 ISTEHSAL AMILLƏRI NƏZƏRIYYƏSI

 

və 

AMİLLƏR ÜZRƏ GƏLİRLƏRİN 

FORMALAŞMASI 

§1. istehsal amilləri, onların mahiyyəti 

və funKSİyaları 

MaKroiqtisadi  nəzəriyyənin  təhlil  etdiyi  müəssisə  və  ev 

təsərrüfatlarının  fəaliyyəti  istehsal  amilləri  olmadan  və  onların 

istifadəsindən müvafiq gəlirlər əldə etmədən mümKÜn deyil. Bu fəsil 

məhz həmin problemin təhlilinə həsr edilmişdir. 

İstehsal 

-  maddi  ne'mət  və  xidmətlərin  hazırlanması  prosesidir. 

İnsan məhsul istehsal edərKən təbiətin obyentlərinə tə'sir göstərir, onu 

maddi  tələbatın  ödənilməsi  üçün  məqsədəuyğun  formaya  salır. 

Deməli,  istehsal  -  bilavasitə  istehlaK  və  yaxud  gələcəK  istehsal  üçün 

təbiət  cisimlərinin  e'malıdır.  İstehsalın  belə  funKsiyası  onun  hər  bir 

sosial formasında saxlanılır və istehsal resurslarına əsaslanır. 

İstehsal  resursları 

-  əmtəələr,  xidmətlər  və  başqa  dəyərlərin 

yaradılması  prosesində  istifadə  oluna  bilən  təbii,  sosial  və  mə'nəvi 

qüvvələrin  məcmusudur.  İstehsal  resursları  çox  müxtəlif  və 

rəngarəngdir. Onların iqtisadi nəzəriyyədə dörd qrupa bölgüsü qəbul 

edilmişdir. 

1.

 

Təbii resurslar 

- istehsala tətbiq etməK üçün yararlı olan potensial 

təbii  qüvvələr  və  əşyalar.  Bunlar  isə  «tÜKənən»  və  «tÜKən-  məyən», 

başqa sözlə, «bərpa olunan» və «bərpa olunmayan» resurslar şəKİində 

özünü göstərir. 

2.

 

Maddi  resurslar 

-  insanın  yaratdığı,  yə'ni  istehsalın  nəticəsi  olan 

istehsal vasitələri. 

3.

 

ƏməK 

resursları 

-  əməK  qabiliyyətli  yaşda  olan  əhali.  Bu  adətən 

resurs  baxımından  üç  parametrinə:  sosial-demoqrafİK,  peşə-ixtisas  və 

mədəni-təhsil əlamətlərinə görə qiymətləndirilir. 

4.

 

Maliyyə  resursları  - 

istehsalın  təşKİli  üçün  cəmiyyətin  ayıra 

biləcəyi pul vəsaitləri. 

Ayrı-ayrı resurs növlərinin istehsal prosesində əhəmiyyəti əv- vəİKİ 

dövrlərdən 

sənaye 

dövrünə, 

ondan 

da 

yÜKSƏK 

sənaye 

texnologiyasına 

Keçilməsilə 

dəyişmişdir. 

Belə 

K

İ,

 

üstünlÜK 

sənayeləşmədən  əwəİKİ  cəmiyyətdə  təbii  və  əməK  resurslarına, 

sənayeləşdirmə  dövründə  isə  maddi  resurslara  xas  olduğu  halda, 

yÜKSƏK  sənayeləşmə  dövründə  intelleKtual  və  informasiya 

resurslarına xasdır. 

Təbii, maddi və əməK resursları istənilən istehsala məxsusdur. 

285 

---