SahibKarlıq fəaliyyəti
hatların əsas istiqamətlərindən biri də sahibKarhq fəaliyyətinin
formalaşması və inKİşafı ilə bağlıdır. Bu sahədə həyata Keçirilən
hüquqi, təşKİlati, iqtisadi və s. tədbirlər nəticəsində bir sıra müsbət
nəticələr əldə edilmişdir. Belə Kİ, 1998-ci ildə ÜDM-nin 55%-i özəl
bölmənin payına düşmüşdür. 1998-ci ilin əvvəlində respublİKamızda
dövlət qeydiyyatından Keçmiş 12 mindən çox KİÇİK müəssisə, 11,6
mindən çox Kəndli-fermer təsərrüfatı, 1 mindən çox Kooperativ, 2
minə yaxın müştərəK və xarici müəssisə yaranmış və fəaliyyət
göstərmiş, 85,7 min adam hüquqi şəxs yaratmadan sahibKarhq
fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur.
Bununla belə, bu gün respublİKamızda sahibKarhq fəaliyyəti
qarşısında heç bir problem olmadığını, sahibKarhq mühitinin isə
tamamilə qənaətbəxş olduğunu iddia etməK olmaz. Hal-hazırda həm
respublİKa əhalisinin sayı ilə münasibətdə fəaliyyət göstərən özəl
müəssisələrin Kəmiyyəti (təqribən hər 150 min nəfərə 1 müəssisə),
həm də burada çalışan əməK qabiliyyətli əhalinin payı (təqribən 600
min nəfər) digər öİKƏlərə nisbətən xeyli azdır; mövcud özəl
müəssisələrin ƏKSəriyyəti ticarət, vasitəçilİK və xidmətlə, çox az
hissəsi isə (təqribən 10-15%-i) istehsal sahibKar- hğı ilə məşğul olurlar;
özəl müəssisələrin ƏKSər hissəsi BaKi şəhərində toplanmışdır.
Şübhəsiz Kİ, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, habelə Keçmiş
SSRİ-
nin
dağılması uzun illərdən bəri formalaşmış iqtisadi əlaqələrin pozulması
Keçid dövrünün İİK illərində işgüzar fəaliyyətin məhdudlaşmasına
gətirib çıxarmışdır. Bununla belə bu gün bir sıra iqtisadi subyeKtlərin
idarəetmə və təsərrüfatçılıq funKsiyalarının bir-birindən ayrılması
prosesinin başa çatmaması, əhali yığımlarının aşağı səviyyədə olması,
sahibKarlar tərəfindən investisiya yönüm- lü banK Kreditlərinin əldə
edilməsi imKanlarının məhdudluğu, istehsal olunmuş məhsulların
reallaşdırılması qarşısında dayanan çoxsaylı problemlər respublİKada
sahibKarhq fəaliyyətinin in- Kİşafını xeyli ləngidir.
Qərb öİKƏİərinin təcrübəsi göstərir Kİ, özəl bölmənin, xüsusən
KİÇİK sahibKarhğın inKİşafı dövlətin daimi himayəsi və fəal Köməyi
sayəsində baş verir. Bununla yanaşı bu öİKƏİərdə dövlət qa-
nunvericilİK, inzibati-hüquq, büdcə, vergi, pul-Kredit sistemləri və s.
vasitəsilə sahibKarhq fəaliyyətini tənzimləyir.
Bundan fərqli olaraq, bu gün respublİKamızda sahibKarhq mühiti
vergi, gömrÜK, banK-Kredit və digər iqtisadi sahələrdə çatışmazlıqlar,
dövlət məmurlarının özbaşınalığı və s. ilə xaraKterizə olunur. Qeyd
edilmiş bu problemlərin aradan qaldırılması sahibKarhq fəaliyyətinin
zəngin potensial imKanlarından Azərbaycanın yÜKSƏK iqtisadi
inKİşafı üçün istifadə etməyə imKan verəcəKdir.
284
istehsal amilləri, onların mahiyyəti və funıcsiyaları
XVI
FƏSIL
,
ISTEHSAL AMILLƏRI NƏZƏRIYYƏSI
və
AMİLLƏR ÜZRƏ GƏLİRLƏRİN
FORMALAŞMASI
§1. istehsal amilləri, onların mahiyyəti
və funKSİyaları
MaKroiqtisadi nəzəriyyənin təhlil etdiyi müəssisə və ev
təsərrüfatlarının fəaliyyəti istehsal amilləri olmadan və onların
istifadəsindən müvafiq gəlirlər əldə etmədən mümKÜn deyil. Bu fəsil
məhz həmin problemin təhlilinə həsr edilmişdir.
İstehsal
- maddi ne'mət və xidmətlərin hazırlanması prosesidir.
İnsan məhsul istehsal edərKən təbiətin obyentlərinə tə'sir göstərir, onu
maddi tələbatın ödənilməsi üçün məqsədəuyğun formaya salır.
Deməli, istehsal - bilavasitə istehlaK və yaxud gələcəK istehsal üçün
təbiət cisimlərinin e'malıdır. İstehsalın belə funKsiyası onun hər bir
sosial formasında saxlanılır və istehsal resurslarına əsaslanır.
İstehsal resursları
- əmtəələr, xidmətlər və başqa dəyərlərin
yaradılması prosesində istifadə oluna bilən təbii, sosial və mə'nəvi
qüvvələrin məcmusudur. İstehsal resursları çox müxtəlif və
rəngarəngdir. Onların iqtisadi nəzəriyyədə dörd qrupa bölgüsü qəbul
edilmişdir.
1.
Təbii resurslar
- istehsala tətbiq etməK üçün yararlı olan potensial
təbii qüvvələr və əşyalar. Bunlar isə «tÜKənən» və «tÜKən- məyən»,
başqa sözlə, «bərpa olunan» və «bərpa olunmayan» resurslar şəKİində
özünü göstərir.
2.
Maddi resurslar
- insanın yaratdığı, yə'ni istehsalın nəticəsi olan
istehsal vasitələri.
3.
ƏməK
resursları
- əməK qabiliyyətli yaşda olan əhali. Bu adətən
resurs baxımından üç parametrinə: sosial-demoqrafİK, peşə-ixtisas və
mədəni-təhsil əlamətlərinə görə qiymətləndirilir.
4.
Maliyyə resursları -
istehsalın təşKİli üçün cəmiyyətin ayıra
biləcəyi pul vəsaitləri.
Ayrı-ayrı resurs növlərinin istehsal prosesində əhəmiyyəti əv- vəİKİ
dövrlərdən
sənaye
dövrünə,
ondan
da
yÜKSƏK
sənaye
texnologiyasına
Keçilməsilə
dəyişmişdir.
Belə
K
İ,
üstünlÜK
sənayeləşmədən əwəİKİ cəmiyyətdə təbii və əməK resurslarına,
sənayeləşdirmə dövründə isə maddi resurslara xas olduğu halda,
yÜKSƏK sənayeləşmə dövründə intelleKtual və informasiya
resurslarına xasdır.
Təbii, maddi və əməK resursları istənilən istehsala məxsusdur.
285