Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

istehsal  amilləri  nəzəriyyəsi  və  amillər  üzrə  gəlirlərin  formalaşması 

Ümumi 

gəlirin artmasını göstərir. 0, ümumi gəlir artımının məhsulun Kəmiyyət artımına 

nisbəti ıdmi hesablanır. 

Son gəlir = 

Ümumi gəlir artımı 

Məhsul artımı 

Ümumi və son gəlirlərin fərqləndirilməsi gəlirlərin azalması qanununun 

fəaliyyəti ilə əlaqədar mühüm əhəmiyyət Kəsb edir. 

Gəlirlərin azalması qanununun mahiyyəti ondan ibarətdir Kİ, 

başqa 

istehsal 

amillərinin  Kəmiyyəti  dəyişmədən,  əlavə  sərf 

edilən 

hər  bir  amil  məsrəfi 

getdİKCə az həcmdə əlavə məhsul, 

yəni az 

ümumi gəlir verir. 

Başqa  nəticə  bütün  istehsal  amillərini  eyni  və  eyni  vaxtda 

artırmaqla əldə oluna bilər. Bu halda müəssisənin məhsul buraxılışı və 

Ümumi  gəliri  istehsal  amillərinin  artmasına  nisbətən  o  qədər  və  ya 

daha  çox  artır.  Belə  vəziyyət 

istehsal  miqyasının  artması 

əsasında 

gəlirlilİK artımı 

adlanır. Bu fenomen aşağıdaıalarla şərtlənir; 

-

 

birincisi,  iri  istehsal  miqyasında 

əməK 

əməliyyatlarının  ixtisaslaşması 

əməK  məhsuldarlığını  və  onun  artması  hesabına  müəssisənin  gəlirlərini 

yÜKSƏldir; 

-

 

İKİncisi, idarəetmə 

fuıiKSİyalarınm 

ixtisaslaşması da həmin 

nəticəni verir;

 

-

 

üçüncüsü,  baha  qiymətli 

və 

güclü  Kompüterlərin,  robottexnİKa 

Kompleıcsinin səmərəli tətbiqi. 

Firmanın  ümumi  gəlirinin  dinamiı-tası  göstərir 

K

İ,

 

müəyyən 

vəziyyət  həddinə  cıədər  əmtəə  istehsalı  ümumi  gəliri  artırır.  Həmin 

həddən  sonra  onun  səmərəsi  aşağı  düşür.  Deməli,  istehsalın  miqyası 

maKsimal həddinə doğru hərəKət etdİKCə onun amillərinin gətirdiyi 

gəlir  artmağa  başladığı  halda,  sonra  tədricən  azalmağa  meyl  edir. 

Həmin həddən sonraKi son gəlir də sıfra çatır. 

Bazarın 

əmtəə  Kütləsilə  dolduğu  şəraitdə  son  gəlir  adətən  qiy

mətdən  az 

olur. 

Bu 

onunla  əlaqədardır 

K

İ,  əmtəə  təKİifinin  artması  bazar  qiymətlərinin 

azalmasına səbəb 

olur.

 

Ümumi  istehsal  xərclərinin  və  ümumi  gəlirin  müqayisəsi  göstərir 

Kİ,  

firma  mənfəət  əldə  etdiyi  halda,  məhsul  istehsal  etməyin  mə’nası 

vardır.  Yo’ni  firmanı  məhsul  satışından  gələn  pul  gəliri  ilə  istehsal 

xərcləri  arasındaı-a  fərq  maraqlandırır.  Ona  görə  firma  həmişə  çalışır 

ıd, «maKsimum» gəliri və minimum itıdni təmin edə biləcəıc miqdarda 

məhsul  istehsal  etsin.  Ümumi  gəlirin,  xərclərin  və  istehsal  edilən 

məhsulun Kəmiyyəti arasında 

300 

---

istehsal amilləri üzrə gəlirlərin formalaşması 

qarşılıqlı  asılılıq  vardır.  Belə  Kİ,  istehsalın  aşağı  həddi  daxilində 

ümumi xərclər ümumi gəlirdən çox olur və firma zərər çəKİr; la- Kİn 

həmin  həddən  yuxarı  qalxdıqda  firmanın  gəliri  olur,  burada  o 

maKSİmum mənfəəti optimal bir həddə çatanda əldə edir. Sa- hibKar 

öz  firmasında  istehsal  amillərinin  gəlirlilİK  səviyyəsini  müəyyən 

etməKdə  maraqlıdır.  Onun  məqsədi  mənfəət  normasında  ifadə 

olunur.  Mənfəət  norması  isə  mənfəətin  istehsal  xərclərinə  nisbəti 

şəKİində göstərilir. 

Mənfəət  əmtəə  istehsalı  və  bazar  iqtisadiyyatının  həm  son 

məqsədi,  həm  də  hərəKətverici  əsasıdır.  Bu,  istənilən  müəssisə  və 

firmanın  səmərəli  fəaliyyətinin  başlıca  stimulu  və  əsas  göstəricisidir. 

Y

ÜKSƏK

 mənfəət Kapitalı bir sahədən başqa sahəyə axmağa sövq edir. 

Müasir şəraitdə isə təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi prosesində 

yÜKSƏK  məhsuldar  istehsal  üçün  milli  hədlər  dar  olanda  Kapital, 

onun ardınca iş qüvvəsi də sərbəst olaraq bir öl- Kədən başqa öİKəyə 

axır.  Bu  halda  gəlirlər  və  mənfəət  problemi  daha  aKtual  olur;  laKİn 

yalnız  praKtİKİərin  deyil,  nəzəriyyəçilərin  də  diqqətini  özünə  cəlb 

edir. Odur 

K

İ, mənfəətin təbiəti, onun mənbəyi və yaranma mexanizmi 

açılmayan əsas məsələ olaraq qalır. 

PraKtİKİ  olaraq  statistİK  mənfəət  də  satışın  həcmindən,  yə'ni 

satışdan əldə olunan pul gəlirindən istehsal xərclərini çıxdıqdan sonra 

qalan qalıq Kİmi hesablanır. Məsələn, 5 milyon əmtəə satışından əldə 

edilən gəlirdən 3,5 milyon manat xərcləri çıxdıqda mənfəət 1,5 milyon 

manat  olacaqdır.  PraKtİKada  bunların  hamısı  aydın  görünür,  laKİn 

bununla belə mənfəətin yaranma mexanizmi tam aydın deyil. İstənilən 

formada  sahibKarlıq  fəaliyyətinə  başla-  nanadəK  mənfəətin 

Kəmiyyətini müəyyən etməK və onun gizli mənbələrini necə tapmaq 

olar? 

İqtisadi  nəzəriyyədə  həmin  məsələnin  vahid  cavabı  yoxdur.  Bə’zi 

müəlliflərdə 

«mənfəət» 

termini adı altında gəlirin bütün formaları: faiz, 

əməK haqqı, sahibKar gəliri və renta birləşdirilir. Başqalarında isə bu, 

yalnız  Kapitala  görə  faiz  hesab  olunur.  Mar-  Ksist  ədəbiyyatda 

mənfəət muzdlu əməKİə yaradılan izafi dəyərin çevrilmiş formasıdır. 

Doğrudur,  K.MarKS  Kapitalın  dövriyyəsini  nəzərdən  Keçirəndə 

mənfəətin daha bir mənbəyini, yə’ni Kapital dəyərin hərəKət sür’ətini 

görmüşdür.  Harvard  Universitetinin  professoru  Yozef  Şumpeter 

mənfəəti  yalnız  yenilİKçilərin  gəliri  hesab  edirdi  Kİ,  bu  da  rəqabətin 

tə’siri  altında  aradan  qalxır.  K.MarKs  isə  belə  gəlirin  mənbəyini 

üstəlİK  mənfəətdə  görürdü.  Qərbdə  mənfəəti  sahibKarlıq  risKİnin 

cəmiyyətə gətirdiyi xeyirdə görməK Konsepsiyası geniş yayılmışdır. 

Mə’lumdur 

K İ ,  

Kapital amilin gətirdiyi gəlir faizdir. Müasir 

301 

---