istehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması
İqtisadi
nəzəriyyədə
faizə
çox vaxt sənayeçinin və ya borc Kapitalı sahibinin
sahibKar gəliri şəKİində nə əldə etdiyindən asılı olmayaraq Kapitalın
qiyməti ıdmi baxılır. Yə’ni faiz özlüyündə mənfəətlə yanaşı gəlirin
növlərindən birini təmsil edir. BeləlİKİə, qeyd edə bilərİK Kİ, faiz,
Kapital sahibinin il ərzində əldə etdiyi gəlirin bir qismidir. Əgər bu,
faizlə ifadə olunursa, onda belə gəlir faiz dərəcəsi adlanır. Məsələn,
banna 10 min dollar qoyulsa, onun gətirdiyi gəlir və ya faiz 1500 dollar
təşKİl etsə, faiz dərəcəsi 15 faizə bərabər olacaqdır.
Uzun vaxt dövrü üçün müəyyən edilən
orta faiz dərəcəsi
hər gün
yaranan və tez-tez tərəddüd edən
bazar faiz dərəcəsindən
fərqlənir. Faiz
Kəmiyyətinə və onun tərəddüd etməsinə bir sıra əsas amillər təsir
göstərir. Onlardan ən mühümləri bunlardır:
-
Kapitalın Kəmiyyəti;
-
ıcapitalın məhsuldarlığı;
-
Kapitala tələb
və
təKİif arasındaKi nisbət.
Son vaxtlar «vaxtında üstünlÜK», «gözləmə» və «özünü saxlamaq
üçün mÜKafatlandırma» haqqında danışılır. Əgər cəmiyyət investisiya
şəıdində yığdığından çox sərf etməyə çalışsa, bu gələcəyə pis təsir edər
və istehsalın səviyyəsini azaldar. Eləcə də
ƏK
-
sinə, əgər cəmiyyət bu
gün artıq istehlaKdan hər hansı şəKİldə imtina etməsə, onda bu, onun
istehlaKinı bugünKÜ əmanətlər hesabına xeyli artırar.
İndi tələb
və
təKİif nəzəriyyəsi əsasında faizin müəyyən edilməsi
metodİKasını nəzərdən KeçirəK.
Bu
ideyanın özü
heç
də sadə deyil
dir. Əgər
sərbəst Kapital çoxdursa və Kapitala
tələb
böyÜKdürsə, təKİif də azalırsa,
onda faizin səviyyəsi yÜKSələcəKdir.
Bu
halda tərəddüdlərin həddini necə
müəyyən etməli?
Mənfəət və faiz dərəcəsi arasmdaid müvazinətin şərti rəqabətdir.
Fərz edəK Kİ, investisiya üçün faiz, yığım üçün faizdən çoxdur. Onda
borc Kapital tələb olunur; belə Kİ, özünün Kapitalı çatışmır. Firma
Kredit götürür, bunun üçün bazar faiz dərəcəsi ödəməli olur, nəticədə
faizə tələbin yÜKSəlməsi başlayır. Bu, investisiya üçün gəlirləri azaldır;
son nəticədə isə Kapital üçün gəlir və bazar faiz dərəcəsi arasında
müvazinət yaranır. Bu o səbəbdən baş verir Kİ, faiz dərəcəsinin cəhd
etdiyi maKsimum hədd, orta bazar mənfəətinin həddidir. Ciddi desəK,
onların arasındaKi mütləq bə- rabərlİK rəqabətin yoxluğu deməndir,
çünni belə vəziyyətdə Kapital sahibinə Kapitalını hara qoymasının əsla
fərqi yoxdur. Lanin faiz dərəcəsi investisiya üçün faizdən çox olarsa,
borc öz mənasını itirməyə başlar.
Böhran dövründə iqtisadiyyatın sabitsizliyi Kİmi amillərin tə
302
istehsal amillə7'i üzrə gəlu'lərin formalaşması
siri nəticəsində faiz dərəcəsi istehsalın ixtisarında maKsimum
səviyyəsinə çata bilər. Məsələn, Reyqan hÖKumətinin həvəsləndirici
siyasəti nəticəsində
80-cı
illərdə faiz dərəcəsi çox yÜKsəK idi
(18-20
faizə
çatmışdı); investisiya üçün real gəlir isə
8-10
faiz səviyyəsində
dəyişirdi. Belə siyasət əlavə məsrəf tələb edirdi.
Kapital amilin gətirdiyi faizə təsir edən başqa hadisə böhrandır.
Böhran vaxtı istehsal edilmiş əmtəələr bazar tapmır; müqavilə öhdə-
lİKİərini ödəməK üçün pula tələb yüıcsəlir, təKİif azalır, faiz dərəcəsi
artır və maıcsimum səviyyəyə çatır. HalbuKİ faiz dərəcəsinin minimal
həddi nəzəri baxımdan sıfra bərabərdir. Bu, depressiya dövründə
sənaye durğunluq Keçirəndə maKSİmum azalır; borc Kapitalı təKİifi
isə artır; belə
K
İ,
çoxlu Kapital tətbiq sahəsi tapa bilmir.
Faiz dərəcəsi daha yÜKSƏK olanda Kapital təKİifi aşağı düşür.
Kapitala tələb və təKİifdən asılı olaraq faiz dərəcəsini müəyyən ctməK
üçün bir neçə metodiıca vardır. Bu metodİKalarda ən müxtəlif
amillərin: məsələn, inflyasiya, proqnoz dövründə nəzərdən Keçirilən
inKİşaf dinamİKası və i.a. Kİmi amillərin tə'siri nəzərə alınır. Bu,
məsələnin praıctiıci tərəfinə daha çox aiddir. Bizə aşağıdaı-cı nəticəni
çıxarmaq qalır: bazar iqtisadiyyatı şəraitində faiz dərəcəsinin səviyyəsi
yalnız rəqabətin. Kapitala tələb və təK- lifin tə'siri altında yaranır.
Əlavə etməK lazımdır
K
İ,
marKSİst ədəbiyyatda faizə mənfəətin
formalarından biri Kİhıi baxılır. Belə mənfəətin İKİ növü vardır:
sahibKar gəliri və borc faizi. Borc alanın Kapital sahibinə mənfəətdən
verdiyi hissə borc faizi, qalan hissə isə sahibKar gəliri adlanır.
Qərb ədəbiyyatında Kapital üçün hər hansı mənfəət Kapitala görə
faiz və ya mənfəət adlandırılır. K.Marıcsın fİKrincə mənfəət və faiz
izafi dəyərin elə formasıdır Kİ, fəhlələrin ödənilməmiş əməyini
gizlədir; buradan isə Kapitalistləri həmin ödənilməmiş əməKdən
məhrum etməK zərurəti haqqında nəticə irəli gəlir. Bu nəticə isə xalis
iqtisadi nəzəriyyə və bazar münasibətlərinin tədqiqi çərçivəsindən
Kənara çıxır. K.Marıcs fərz etmişdir
K
İ,
texnİKİ tərəciqinin inıcişafı ilə
Kapital üçün faiz aşağı düşür. O, bunu Kapitalın üzvi quruluşunun
artması ilə əlaqələndirmişdir. Bu isə mənfəət normasını azaldır.
Mənfəət
Mənfəət norması =
Avans
edilmiş Kapital
303