Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İstehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması 

K.MarKsın fİKrincə faiz, mənfəət normasının bir hissəsidirsə, onda 

onun Kəmiyyəti mənfəət normasının ardınca aşağı düşməlidir. LaKİn 

bu proqnoz özünü doğrultmadı. Son 150 ilin statistİKa- sı onu təsdiq 

etmədi. Bunun səbəbi hər halda İKİ hadisədir: 

-

 

texnİKİ tərəqqi heç də həmişə Kapitalın üzvi quruluşunun artdığı 

xətlə getmir; 

-

 

Kapital  mənfəət  normasının  aşağı  düşməyə  başladığı  şəraitdə 

yeni  bazar  əldə  olunmasına  can  atır.  Belə  strategiya  sabit  yÜKSƏK 

gəlir 

təmin 

edir. 

Bundan 

başqa, 

elmi-texnİKİ 

tərəqqinin 

sürətləndirilməsi  istehsalın  daha  çox  dinamİK  təzələnməsi  zərurətini 

doğurur  və  bununla  sərbəst  pula  tələb  təsirini  gücləndirir  Kİ,  bu  da 

faiz Kəmiyyətinin aşağı düşməsinə imKan vermir. 

BeləlİKİə,  istehsal  resursları:  torpaq-renta,  əməK-əməK  haqqı. 

Kapital-faiz, sahibKar qabiliyyəti-sahibKar gəliri şəKİində gəlir gətirir. 

Bütün amillərin səmərəliliyi özünü mənfəətdə göctərir, çünKİ mənfəət 

ictehcal  amillərindən  ictifadə  edilməcinin  bir  növ  KompleKC 

göctəricicidir.  Ona  görə  də  bazar  iqticadiyyatında  mənfəətə  böyÜK 

diqqət  yetirilir  və  o  bazar  təcərrüfatının  başlıca  hə-  rəKətvericici  və 

«dirijorudur».  Bu  məqcədlə  amillərin  bölgücü  elə  tənzimlənir 

Kİ, 

onlardan ictifadə daha çox məcmu gəlir - mənfəət gətircin. 

Nəticədə  qeyd  etməK  lazımdır 

K

İ,

 

təcərrüfat  həyatında  xərc  və 

gəlirin müqayicəcində hər şeydən əvvəl mənfəət gəlir, xərc icə Kapital 

Kİmi götürülür. Belə Kİ, Kapital çox vaxt istifadə edilən başqa istehsal 

amillərini  də  əhatə  edir,  mənfəət  isə  onların  gətirdiyi  gəlirlərin  real 

ifadəsidir. 

§6. ƏməK haqqının mahiyyəti və formaları 

Yuxarıda qeyd olunduğu Kİmi istehsal amillərindən biri də əməK 

amilidir.  ƏməK  digər  cansız  amilləri  hərəKətə  gətirərəK  insanların 

tələbatını  ödəməK  üçün  lazım  olan  məhsul  və  ya  xidmətlər  istehsal 

edir. Əməyin bu xidmətindən istifadə edən istehsal vasitələri sahibləri 

və ya istehsal vasitələrinə sərəncam verənlər əməK sərf edənə, yə'ni iş 

qüvvəsinin  müİKİyyətçisinə  müəyyən  haqq  ödəyirlər.  İşləyənə 

ödənilən bu haqq əməK haqqı hesab olunur. 

ƏməK haqqının elmi mahiyyəti müxtəlif nəzəriyyəçilər tərəfindən 

müxtəlif  cür  izah  olunur.  KlassİKİər  və  onların  müasir  davamçıları 

əməK  haqqı  dedİKdə,  əməK  məhsulunun  qiyməti  və  ya  əməK 

xidmətinin  qiyməti  hesab  edirlər.  U.Petti  və  A.Smitin  görüşlərini 

qəbul edən D.RİKardo əməyin «təbii» və «bazar» qiymə 

304 

---

Əm<)K haqqının mahiyyəti və formaları 

tini  fərqləndirmişdir.  Əməyin  «təbii»  qiyməti  dedində,  fəhlənin  mövcud 

olması və sadə tənrar istehsalı üçün lazım olan yaşayış vasitələrinin qiymətini 

nəzərdə  tuturdu.  Əməyin  «bazar»  qiyməti  dedində  isə  bazarda  tələb  və 

tənlifdən  asılı  olaraq  əməyə  verilən  qiyməti  nəzərdə  tuturdu.  O  yazırdı  ni, 

«bazar» qiyməti «təbii» qiymətə yaxınlaşmalıdır. 

Əmən  haqqına  dair  D.Rinardonun  baxışı  və  T.Maltusun  əhali  artıqlığı 

nəzəriyyəsi F.Lassalın əmən haqqının «Dəmir qanunu »nun əsasını təşnil edir. 

Bu  «qanun»da  əmən  haqqını  yaşayış  minimumuna  bağlayır,  işçilərin 

yoxsulluğunu ictimai hadisə deyil, təbii hadisə hesab edir. 

K.Marnsa görə isə əmən haqqı mahiyyətcə əməyin haqqı, qiyməti deyildir. 

Çünni istehsal vasitələri sahibi ilə işçi arasındanı alqı-satqı prosesində əmən 

deyil, iş qüvvəsi, işçinin əməyə qabiliyyəti iştiran edir. Bu qabiliyyətin əmən 

prosesinə çevrilməsi isə xeyli gec baş verir. Buna görə də əmən haqqı əməyin 

haqqı, qiyməti deyil, iş qüvvəsinin qiymətidir. İş qüvvəsi qiymətinin əməyin 

qiyməti  nimi  görünməsi  isə  ini  şərtlə  əlaqədardır.  Əvvəla,  sahib-  nar  işçi 

işləyəndən,  əmən  sərf  edəndən  sonra  haqq  ödəyir,  ininci  ödənilən  haqqın 

miqdarı  işçinin  müəssisədə  olduğu  vaxtdan  və  ya  istehsal  etdiyi  məhsulun 

miqdarından asılı olur. 

Marnsizm  nəzəriyyəsinə  görə  istehsal  vasitələri  üzərində  ictimai 

mülniyyətin  hönmranlığı  şəraitində  isə  əmən  haqqı  dedində,  milli  gəlirin 

əməyə  görə  bölgü  qanununa  müvafiq  olaraq  maddi  istehsal  sahələrində 

işləyənlərin sərəncamına neçən hissəsi nəzərdə tutulur. 

Müasir dövrdə K.Mannonnell və S.Bryu tərəfindən yazılmış ən dəbdə olan 

«Enonomins» dərsliyində də «əmən haqqı və ya əmən haqqı dərəcəsi əməyin 

istifadəsi üçün ödənilən qiymət» hesab edilir. Başqa sözlə desən, «əmən haqqı 

- vaxt vahidi ərzində (saat, gün və s.) əmən üçün (əməyin xidmətindən istifadə 

üçün)  qiymətdir».  Beləlinlə,  onlar  iş  qüvvəsinin  dəyəri  ilə  əməyin  yaratdığı 

yeni  dəyər  arasındanı  fərqi  görmən  istəmir  və  bununla  da  istehsal  vasitələri 

mülniyyətçilərinin sərvətlərinin mənbəyini gizlətməyə çalışırlar. 

Mülniyyət  formalarının  müxtəlifliyindən  asılı  olmayaraq  istehsalın  şəxsi 

amilinə  ödənilən  əmən  haqqı  əsasən  ini  formada:  vaxta  görə  və  işə  görə 

formasında  olur.  Vaxta  görə  əmən  haqqı  o  sahələrə  tətbiq  edilir  ni,  orada 

ayrı-ayrı  fərdlərin  sərf  etdiyi  əməyin  miqdar  və  neyfiyyətini  dəqiq  müəyyən 

etmən mümnün olmur. Məsələn, tə'mir çilingərinə, elentrinə və s. müəssisədə 

olduqları  vaxta  görə  əmən  haqqı  verilir.  Məhsuldar  qüvvələrin  in-  nişafı  ilə 

'əlaqədar olaraq vaxta görə ödəmələrin xüsusi çənisi 

305 

---