Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kapitalın tarixi iİKin formaları
- §3. Ticarət və borc Kapitalı
- Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi
Kapitalın tarixi iİKin formaları hibləri, feodallar, bəylər və xanlar, ümumiyyətlə, feodallar, Krallar və s., digər tərəfdən, xırda istehsalçılar - sənətnarlar və əsas e’tibarilə Kəndlilər idi. Qeyd etməK lazımdır Kİ, sələm Kapitalının inKİşafı tacir Kapitalının, məhz pul-ticarət Kapitalının inKİşafı ilə əlaqədardır. Tacirlər pul borc edirlər Kİ, pulun vasitəsilə mənfəət əldə etsinlər, pulu Kapital olaraq tətbiq etsinlər, yə’ni xərcləsinlər. Sələm Kapitalı borc Kapitalından istifadə edilməsi xaraKterinə görə də fərqlənir. Sələmçilərdən borc alınan pullar xırda istehsalçılar tərəfindən əsasən qeyri-məhsuldar şəKİldə xərclənirdi. Kəndlilər, sənətKarlar aldıqları pulları müxtəlif vergilərin, torpaq rentala- rımn və s. ödənilməsinə, yaşayış vasitələrinin alınmasına sərf edirdilər. Quldarlar və feodallar aldıqları pulları öz tüfeyli isteh- laKina, dəbədəbələrə sərf edirdilər. Hər İKİ halda borc alınan pullar istehsaldan Kənarda sadəcə alqı və tə’diyə vasitəsi Kİmi tətbiq olunurdu.
şəraitdə pul ancaq alacaqhmn, yə’ni sələmçinin əlində Kapital Kİmi meydana çıxır. Sələm Kapitalı ilə tacir Kapitalı məKan və zaman daxilində yanaşı hərəKət edirdi və bir-birinə qarışırdı, çünKİ ən böyÜK sələmçi tacirlər idi. Tacirlər sənətKar sexlərində və Kəndlilərdən aldıqları məhsulları aparıb başqa bazarlarda nisbətən baha qiymətə satırdılar. Sələm Kapitalı Kİmi, tacir Kapitalı da tam sərbəst idi, yə’ni o, istehsala tabe deyildi.
Ticarət Kapitalı İKİ formaya, yaxud yarımnövə ayrılır. Birincisi, əmtəə ticarət Kapitalı; İKİnci, pul-ticarət Kapitalı. LaKİn bunların hər İKİSİ vahid tacir Kapitalı Kİmi fəaliyyət göstərir və Kapitalizm şəraitində özünün müstəqilliyini itirib sənaye Kapitalına xidmət edən bir forma alır. LaKİn Kapitalizmin inKİşafının Ü K pilləsində, müstəqillİKİərini tam itirdİKİəri pillədə sənaye Kapitalının bu formaları bir-birindən təKİənib ayrılmış və bir əldə toplanmışdı. İstehsalda işlənən sənaye Kapitalından alqı-satqı Kapitalı şəKİində, ticarət Kapitalı və banKİrin Kapitalı şəKİində borc Kapitalı ayrılır. Ticarət Kapitalı dedİKdə, əmtəə tədavülü dairəsində tətbiq olunan Kapital başa düşülür. O, sənaye Kapitalının təKrar istehsalına xidmət edir. İstehsalın miqyasının artması, bazarın genişlənməsi və satış şərtlərinin çətinlİKİərinin şiddətlənməsi ilə sənaye müəssisələrinin idarə edilməsi və əmtəələrin reallaşması get- dİKCə daha-çətin və iqtisadi cəhətdən faydasız olur. Ticarət Kapitalistləri sənayeçilərdən əmtəələri topdan alırlar. Sənaye Kapitalistləri üçün bu sövdələşmə əmtəələrin reallaşdırılması və ya əmtəə Kapitalının pul Kapitala Ə-P-Ə' çevrilməsi deməKdir. 311
Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi Ticarət
Kapitalının dövriyyəsi (P-Ə-P') təKCƏ əmtəələrin satışından əldə edilən məbləğdən avans edilmiş Kapitalın ödənilməsini deyil, həmçinin bu Kapitala görə mənfəət götürülməsini də nəzərdə tutur. Azad rəqabət şəraitində ticarət mənfəəti norması orta mənfəət norması səviyyəsində olmalıdır. MəTumdur K İ, tədavül dairəsində dəyər yaradılmır. Bəs ticarət mənfəəti nədir və onun yaradılmasının hansı mənbələri vardır? Ticarət mənfəəti istehsal prosesində yaradılan izafi məhsulun bir hissəsidir. Ticarət mənfəəti sənaye Kapitalistlərinin öz əmtəələrini reallaşdırmaq üçün izafi məhsulun tacirə «güzəştə» getdiyi hissəsidir. Normal iqtisadi və siyasi sabitlİK şəraitində tələb və təKİifin münasib vəziyyətində tacirlər bu əmtəələri öz dəyərinə uyğun qiymətə is- tehlaKçılara satırlar. Bu yolla izafi məhsulun bir hissəsi istehsalçı Kapitalistin əlindən tacirin əlinə Keçir. Normal ictimai istehsal şəraitində bütün Kapitallar bərabər mənfəət tələb edir. Bölgünü aşağıdaKi misallarla aydınlaşdıraq. Fərz edəK K İ,
il boyu avans edilən sənaye Kapitalı 900 dollara bərabərdir. Bu, 720 C və
180V- dən ibarətdir; izafi məhsul norması (m') 100 faizə bərabərdir. Onda istehsal olunan bütün əmtəənin dəyəri: 720 C +180 V+ 180 m = 1080 olacaq. Bu halda 900 dollar məbləğində olan Kapital üçün orta mənfəət norması: 1 ROm
p' =----------------- X100% = 20% olacaqdır. 700C + 180V LaKİn tacir Kapitalistin tədavülü tutaq ı-d, 100 dollardır və onun öz Kapitalı nisbətində mənfəət götürməyə ixtiyarı var. Bunu istehsalçı Kapitalist bilir və sövdələşmədə bu formula əsasən izafi dəyərin əvvəİKİnə nisbətən az hissəsini həvəslə güzəştə gedir: pl ^ ----- l^Om ----- X100%-18%. 900K + 100K Bu, fəaliyyətdə olan hər İKİ Kapitalist üçün orta mənfəət normasıdır. Sənaye Kapitalı bütün ictimai Kapitalın 9/10 hissəsini əhatə etdiyinə görə 180 məcmu xalis gəlirdən onun payına 180 X 9/10 = 162 düşür K İ, bu da 18%-ə bərabərdir. Ticarət Kapitalı isə ictimai Kapitalın 1/10 hissəsini təşKİl edir, xalis gəlirdən onun payına 18 dollar düşür ıd, bu da 100-ün 18%-nə bərabərdir: 180 X 1/10 = 18%. BeləlİKİə, izafi dəyər, yaxud xalis gəlir avans edilmiş Kapitalların Kəmiyyətinə nisbətən sənaye mənfəətinə (P) və ticarət mənfəətinə (H) bölünür. Ticarət mənfəətini - H,
-K ilə işarə et- səK, onu belə bir formulda əyaniləşdirə bilərİK: H' =H/K X 100% 312
Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|