Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kapitalın dövranı və dövriyyəsi
- Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi
- KonKretləşər: A == A/Q x 100%.
Kapitalın dövranı və dövriyyəsi yat Kİmi deyil, vaxtaşırı bərpa və təKrar olunan bir proses Kİmi götürülən dövranına
deyilir. Kapitalın dövriyyəsi vaxtı - istehsal vaxtı ilə tədavül vaxtından ibarətdir. İstehsal vaxtı - Kapitalın istehsal dairəsində olduğu vaxtdır. İstehsal vaxtının çox mühüm hissəsini iş dövrü əhatə edir. Tədavül vaxtı - Kapital öz pul formasından məhsuldar formaya və əmtəə formasından pul formasına çevrildiyi müddətdir. Tədavül vaxtının uzunluğu istehsal vasitələrinin alınması və hazır məhsulların satılması şəraitindən və s. asılıdır. Kapitalın hərəKəti bu İKİ vaxtın içində dövriyyələnir. Kapitalın dövriyyə vaxtı onun avans edildiyi vaxtdan ÜK pul
formasında, laKİn xalis gəlir miqdarı həcmində artmış halda sahibKara qayıtdığı dəyərin hərəKət müddətidir. Fəaliyyətdə olan Kapitalın dövriyyə sür’ətini müqayisə et- məK üçün adətən 1 il dövriyyə vaxtının təbii ölçü vahidi Kİmi qəbul edilir. Müxtəlif Kapitalları il ərzində Keçirdiyi dövriyyələrin sayına bölməKİə onların dövriyyə sür’ətini müəyyən etməK olar. Məhsuldar Kapitalın ayrı-ayrı hissələrinin dövriyyəsindəKİ müxtəliflİK, onların hər birinin öz dəyərini məhsulun üzərinə Keçirməsi üsulunun müxtəlifliyindən irəli gəlir. Bununla əlaqədar olaraq Kapital əsas Kapitala və dövriyyə Kapitalına bölünür. Qeyd etməK lazımdır K İ,
Kapitalın əsas və dövriyyə Kapitalına bölgüsü onun tərKİb hissələrinin müxtəlif şəKİldə dövretmə xaraKte- rindən və öz dəyərini məhsulun üzərinə Keçirməsi üsulundan irəli gəlir. Məhsuldar Kapitalın istehsal prosesində bütünlÜKİə iştiraK edən, aşındıqca öz dəyərini məhsulun üzərinə hissə-hissə Keçirən ünsürlərinə əsas Kapital deyilir. Dövriyyə Kapitalı məhsuldar Kapitalın o hissəsinə deyilir K İ,
onun istehlaKi prosesində dəyəri bütünlÜKdə məhsulun üzərinə Keçir və bir dövr ərzində pul formasında tamamilə Kapitalistə qayıdır. Əsas və dövriyyə Kapitalının hərəKət sür’ətinin təhlili avans edilmiş Kapital ilə tətbiq olunan Kapitalı fərqləndirməyi tələb edir. Müəyyən müddət ərzində, məsələn, il ərzində avans olunmuş əsas Kapitalın real məsrəfi illİK amortizasiya həcmində təzahür edir. Əsas Kapitalın fizİKİ aşınması bundan ibarətdir K İ,
əməK vasitələri istifadə gedişindən öz istehlaK dəyərini itirir, dəyəri isə istehsal olunan məhsulun üzərinə Keçirilir. Kapitalın fizİKİ aşınması İKİ cür olur. Birinci, əməK vasitələri onların tətbiqinin intensivliyinə və fəaliyyət müddətinə münasib olaraq aşınmaya mə’ruz qalırlar. İKİnci, əməK vasitələri təbii şəraitin tə’siri altında, habelə onların hazırlandığı materialların daxili quruluşunda baş verən proseslər nəticəsində öz xassəsini itirir. Belə- lİKİə, əsas Kapitalın fizİKİ aşınması dərəcəsi maşınların və ava 315
Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi danlıqların istifadə müddətindən, istehsal prosesinin intensivliyindən, əməK vasitələrinin Keyfiyyətindən, onların tətbiq edildiyi texnoloji proseslərin xüsusiyyətlərindən, xarici mühitin tə’sirindən, digər bir sıra başqa amillərdən asılıdır. Əsas Kapitalın sür’ətlə aşınmasının qarşısını almaq üçün onların cari, orta və əsaslı tə’mirinə əlavə Kapital sərf etməK lazımdır. Əsaslı təmir üçün vəsait mənbəyi amortizasiya fondudur. Əsaslı təmir nəticəsində nəinKİ əsas Kapitalın ünsürlərinin texnİKİ gücü, hətta dəyəri də bərpa olunur. Əsas Kapitalın tə’mirinə sərf edilən Kapital əsas Kapitala daxildir. Əsas Kapitalın fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq xidmətlərə sərf edilən Kapital nə əsas, nə də dövriyyə Kapitalına daxil deyildir. LaKİn təcrübədə həmin Kapital cari xərclər Kateqoriyasına daxil olduğuna görə dövriyyə Kapitalına aiddir. Əsas Kapitalın mə’nəvi aşınması onun fizİKİ aşınma dərəcəsindən asılı olmayaraq. Kapitalın qiymətdən düşməsi nəticəsində baş verir. Müasir dövrdə
ilə bağlı olaraq əsas Kapitalın mənəvi aşınması çox yÜKSƏKdir. Mə’nəvi aşınmanın da İKİ növü var. Birinci, əməK məhsuldarlığının artması nəticəsində əvvəİKİ KonstruKsiyalı maşınların dəyərinin aşağı düşməsi sayəsində onların istehsalının ucuzlaşması ilə əlaqədardır. İKİnci növ mə’nəvi aşınma eyni qəbildən olan, laKİn daha təKmil KonstruK- siyalı məhsul vahidinə sərf edilən məsrəflərin azalmasına səbəb olan maşınların yaradılması ilə əlaqədardır. Əsas Kapitalın aşınmasına müvafiq olaraq onun dəyərinin pul formasında ödənilməsinə
deyilir. Amortizasiya fondu əməK vasitələrinin dəyərinin istehsal edilmiş əmtəələr üzərinə Keçən hissələrinə uyğun amortizasiya ayırmalarından yaradılır. Amortizasiya ayırmalarının məbləğinin əməK vasitələrinin dəyərinə faizlə ifadə olunan nisbətinə amortizasiya norması deyilir. Bunda əsas Kapitalın fizİKİ və mə’nəvi aşınması nəzərə alınır. Əgər amortizasiya ayırmalarını - A, amortizasiya normasını - A*, əməK vasitələrinin (əsas Kapitalın) dəyər Kütləsini - Q ilə işarə etsəK, onda amortizasiya norması belə bir formulda KonKretləşər: A' == A/Q x 100%. Əsas Kapitalın mə’nəvi cəhətdən sür’ətlə aşınması amortizasiya normasını yÜKSəltməyə doğru aparır. TexnİKİ tərəqqinin sür’əti nə qədər yÜKSƏK olarsa, əsas Kapitalın amortizasiya vaxtı daha çox ixtisar olunur. Dövlət tənzimi metodu amortizasiya ayırmalarının artmasına səbəb olur. Xüsusi investorlara yardım verməK məqsədilə dövlət əsas Kapital elementlərinin xidmət müddətinin normativini ixtisar etməK, həmçinin amortizasiya ayırmalarını artırmaq qanunvericiliyini tətbiq edir. Amortizasiyanın sür’ətləndiril- 316
Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|