Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ticarət və borc Kapitalı
- Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi
- Kapitalın dövranı
Ticarət və borc Kapitalı Bu proseslər nəiriKİ əmtəənin alınması üçün istifadə edilən tədavül Kapitalının vaxtaşırı avans edilməsini, habelə onların real- laşdırılmasının təşKİlinə müəyyən məsrəflərin olmasını tələb edir. Bu məsrəflərə tədavül xərcləri deyilir. Tədavül xərclərinin İKİ növü var: məhsulun əmtəə forması ilə, onun alqı-satqısı ilə əlaqədar olan xərclər xalis tədavül xərcləri adlanır, istehsalın tədavül dairəsində davamı ilə əlaqədar olan xərclərə isə əlavə tədavül xərcləri deyilir. Qabaqcıl Kapitalist öİKələrində tədavül xərcləri pəraKəndəsatış əmtəə dövriyyəsi dəyərinin 30%-dən 50%-ə qədərini əhatə edir. Əlavə tədavül xərcləri öz təbiətinə görə istehsal xərcləri ilə eynidir. ÇünKİ əmtəələrin qablanması, saxlanması, onların reallaşdırma məntəqələrinə çatdırılması üzrə əməliyyatlar, mahiyyətcə istehsal prosesinin tədavül dairəsində davamıdır. Kapitalizm inKİşaf etdİKCə öİKƏlər arasında ticarət əlaqələri də son dərəcə genişlənir. Kapitalizm o zaman bərqərar olub özündən əvvəİKİ quruluşların bütün əsas izlərinə son qoyur Kİ,
əmtəə tədavülü dövlət hüdudlarını basıb xarici öİKƏlərə Keçir. Xarici ticarət vasitəsilə beynəlxalq əməK bölgüsünün üstünlÜKİə- rindən istifadə olunur. Xarici ticarət ixrac və idxaldan ibarətdir. İxrac - başqa öİKƏlərə mal aparmaq, idxal dedİKdə isə başqa öİKƏlərdən mal gətirilməsi başa düşülür, İdxal ilə ixrac arasın- daKi nisbətə ticarət balansı deyilir. Əgər ixrac edilən əmtəələrin dəyəri idxal edilən əmtəələrin dəyərindən çoxdursa, onda Ö İ KƏ aK- tiv ticarət balansına malİKdir. Bu şərtlə K İ,
ixrac möhtəKİrlİK məqsədilə öİKənin sərvətinin daşınıb talan edilməsi formasında aparılmasını özündə ifadə etməsin. Eyni bir halda idxal ixracdan çox olarsa, passiv ticarət balansı yaranır. Əmtəə Kapitalı ticarət Kapitalı şəKİində xüsusiləşdiyi Kİmi, pul Kapitalı da borc Kapitalı şəKİində xüsusiləşir, yə’ni borc Kapitalı, faiz gətirən pul Kapitalı formasında meydana çıxır. Bəs borc Kapitalı harada əmələ gəlir? Sənaye Kapitalı borc Kapitalının əsas mənbəyidir. Sənaye Kapitalının dövriyyəsi əsasında müəssisələrdə müvəqqəti sərbəst pul vəsaiti əmələ gəlir. Məs., əsas Kapitalın amortizasiyası ‘fondunu təşKİl edən zaman müvəqqəti sərbəst pul vəsaiti yığılır. Bu pul əsas Kapitalın alınmasına bir neçə ildən sonra sərf edilir Kİ, həmin müddət ərzində onu ehtiyacı olanların istifadəsinə verməK olar. Əsas Kapitaldan başqa, dövriyyə Kapitalının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəssisələrdə sərbəst pul vəsaitləri əmələ gəlir və s. BeləlİKİə, təKrar istehsal gedişində sərbəst pul Kapitalı yaranır. Buna görə də pul Kapitalı xüsusi istehlaK dəyərinə malİK olur, bir əmtəə Kİmi spesi- hK tədavüldə «satılır». Çox vaxt hazır əmtəəni hələ Kapitalist satmamış ona xammal almaq lazım olur. Deməli, onun satıcı ol- 313
Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi duğu vaxtla alıcı olduğu vaxt üst-üstə düşmür. Bir sahibKarın əlində müvəqqəti sərbəst pul Kapitalı olduğu halda, digər sahib- Karın bu artıq pula ehtiyacı olur. Sərbəst pul sahibi borc verir, ehtiyacı olan isə borc alır. Deməli, borc Kapitalı elə bir pul Kapitalıdır Kİ, onun müİKİyyətçisi bu Kapitalı bir müddətə mə’lum əvəz müqabilində digər Kapitalistə verir. LaKİn borc Kapitalının sahibi onun üzərində müİKİyyət hüququnu özündə saxlayır. Pul Kapitalın hərəKət formulu belədir:
. Borc verilən P öz müİKİyyət- çisinə P + H Kİmi qayıdır. Deməli, borc alan Kapitalist borc verənə üstəlİK artım da verir K İ, buna faiz deyilir. Borc faizi - sənayeçi və ya ticarət Kapitalistinin aldığı borc üçün mənfəətdən pul Kapitalistinə verdiyi hissədir. Borc Kapitalı alverində Kapital üzərində müİKİyyət funKsiyası onun tətbiqi funKsiyasından, yə’ni sahibKarlıq funKsiyasından ayrılır. BeləlİKİə, mənfəət İKİ yerə bölünür: faiz və sahibKar gəliri. Mənfəətin, fəaliyyətdə olan Kapitalistlərdə qalan hissəsinə sahibKar gəliri deyilir. Faiz məbləğinin borc verilən pul Kapitala olan nisbəti faiz norması adlanır. Əgər faizi-Z , faiz normasını - Z ' , borc verilən Kapitalı A ilə işərə et- səK, faiz normasını belə əyaniləşdirməK olar: Z' =
Real Kapital, yə’ni həqiqi Kapital maddi sərvətin artırılmasına xidmət edir və təKrar istehsal prosesində üç mərhələdən Keçir. Kapitalist istehsal üsulunun varlığı üçün inKİşaf etmiş və daimi İnKİşaf edən əmtəə tədavülü əsas şərtdir. Bu hərəKətin başlanğıc nöqtəsi əmtəə tədavülünün son məhsulu olan pul Kapitalın İİK təzahür formasıdır. Məhz buna görədir K İ,
sənaye Kapitalının fəaliyyətə başlaması və ÜK hərəKət mərhələsi pul Kapitalı forması alır, son üçüncü mərhələdə də iİKİn ŞƏK
İ Ə düşmüş olur. Ümumiyyətlə, Kapital İKİ ümumi prosesdən. Kapitalın dövranı isə üç mərhələdən Keçir. Kapitalın ardıcıl surətdə bir formadan başqasına çevrilməsinə və üç mərhələ əhatə edən hərəKətinə
deyilir. Dövranı bütövlÜKdə belə təsvir etməK olar:
iv
Kapital dövranının hər üç mərhələsi bir-biri ilə sıx əlaqədardır və bir-birindən asılıdır. Kapitalın dövranı yalnız o halda normal baş verir K
onun müxtəlif fazaları ləngimədən bir-birinə Keçsin. Göründüyü Kİmi, sənaye Kapitalının dövranı istehsal və tədavül proseslərinin vəhdətindən ibarətdir. Hər bir Kapital arası Kəsilmədən dövran edərKən, onu daim təKrar edir. BirdəfəlİK əməliy- 314
Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|