Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Kapitalın dövranı və dövriyyəsi 

məsinin  müxtəlif  metodlarının  tətbiqi  mənfəətin  bir  hissəsinin 

amortizasiya  fondu  ilə  mərKəzləşdirilməsi  və  mənfəətə  qoyulan 

verginin  məbləğinin  azaldılmasına  imKan  verir.  Eyni  zamanda 

amortizasiya  ayırmalarının  artması  əsas  Kapitalın  dövriyyəsinin 

sür’ətləndirilməsi  ilə  müşayiət  edilir 

K

İ,

 

bu  da  mənfəət  normasının, 

həmçinin  Kütləsinin  artmasını  şərtləndirir.  Müasir  dövrdə  inKİşaf 

etmiş  öİKƏlərdə  maşın  və  avadanlığın  silinməsinin  minimum 

müddət norması 5-7 il, istehsal binasının isə 10 ildən 50 ilə qədərdir. 

Əsas  fondla  birlİKdə  istehsal  prosesinə  dövriyyə  fondları  da  xidmət 

göstərir.  Buradan  aydın  olur 

K

İ,

 

müəssisələrin  sərəncamında  olan 

fondların  dövranı  üç  mərhələdən  ibarətdir.  Həmin  mərhələlərdən 

İKİsi,  yə’ni  birinci  və  üçüncü  mərhələlər  tədavül  proseslərindən 

ibarətdir. Deməli, dövriyyə fondları ilə bir cərgədə hər bir müəssisədə 

tədavül  fondları  da  fəaliyyət  göstərir.  Dövriyyə  istehsal  fondları  ilə 

tədavül fondları arasında dövriyyə prosesində sıx əlaqə olur. Tədavül 

fondları  məhsuldar  dövriyyə  fondları  ilə  paralel  surətdə  dövr  edib 

onun fasiləsizliyini tə’min edir. Əsas fondların dövriyyəsi də dövriyyə 

və  tədavül  fondları  ilə  əlaqədar  hərəKət  edir.  Tədavül  fondları  artıq 

istehsal  prosesini  tərK  etmiş  və  anbarlarda  saxlanılan  hazır 

məhsullardan  və  pul  vəsaitlərindən  ibarətdir.  Tədavül  fondlarının 

dövran prosesində iştiraKinın xaraKterinə görə bə’zi ümumi cəhətləri 

vardır.  Birincisi,  dövriyyə  fondları  ı-dmi,  onlar  da  hər  dövrandan 

sonra bərpa olunur; İKİnci, onların da dövriyyə sür’əti ETT-nin tətbiqi 

dərəcəsindən  çox  asılıdır.  Onlar  bir-birinə  daxil  olur  və  yenidən 

ayrılır,  bu  proses  bütün  dövriyyə  Kapitalında  təKrar  olunur.  Bu  İKİ 

səbəb üzündən dövriyyə fondları və tədavül fondlarına sərf olunmuş 

pul vəsaitləri birləşib dövriyyə vəsaitini yaradırlar; üçüncü hissə hazır 

olub  daimi  yÜKİənib  yola  salınır,  onun  yerinə  istehlaKÇiya 

göndərilməK üçün ayrılmış yeni məhsul Kütləsi daxil olur. Dördüncü 

hissə  pul  vəsaiti  Kİmi  saxlanılır,  əməK  haqqı  verilməsinə  və  s. 

məqsədlərə xərclənir və yeri daim pul vəsaiti ilə doldurulur. Dövriyyə 

vəsaitlərindən  istifadə  olunması  səmərəliliyi  dövriyyə  fondları  ilə 

tədavül fondları arasındanı nisbətdən asılıdır. Xüsusi sahibKarlar bu 

məsələni diqqət mərKəzində saxlayırlar 

K

İ,

 

istehsal prosesində işlənən 

dövriyyə  fondlarının  xüsusi  çəKİsi  nə  qədər  çox  olarsa,  dövriyyə 

fondlarından da o qədər səmərəli istifadə etmən olar. 

Dövriyyə  vəsaitlərindən  istifadənin  səmərəliliyi  bütün  istehsal 

fondları Kİmi, o cümlədən əsas fondlar və onların pulla  ifadəsi olan 

əsas  vəsaitlər  Kİmi,  dövriyyə  sür’əti  ilə  xaranterizə  edilir.  O  da 

yuxarılarda  toxunulduğu  Kİmi,  onların  dövrlərinin  sayı  ilə,  yə’ni  1 

ildə  reallaşdırılmış  məhsul  Kütləsinin  dövriyyə  vəsaitinin  orta  illİK 

qalığına olan münasibətləri ilə ölçülür. 

317 

---

Aqrar münasibətlər 

XVIII

 

FƏSIL

,

 AQRAR MÜNASIBƏTLƏR

 

§1. Cəmiyyətin inKİşafında Kənd 

təsərrüfatının rolu 

Bildiyimiz  Kİmi  iqtisadiyyatın  ən  mühüm  sahələrindən  biri  də 

Kənd  təsərrüfatıdır.  Bu  sahə  sənaye  sahələrini  xammalla  təchiz 

etməKİə  yanaşı  əhalinin  istehlaK  şeylərinə  olan  tələbatının 

ödənilməsində  mühüm  yer  tutur.  Əhalinin  istifadə  etdiyi  istehlaK 

şeylərinin çox hissəsi Kənd təsərrüfatı təbiətlidir, yə'ni onlar az və ya 

çox dərəcədə Kənd təsərrüfatı ilə bağlıdır. ƏməK qabiliyyətli əhalinin 

mü^yən  hissəsi  Kənd  təsərrüfatı  sahələrində  fəaliyyət  göstərirlər. 

ÖİKənin  inKİşaf  səviyyəsindən  asılı  olaraq  Kənd  təsərrüfatı 

sahələrində fəaliyyət göstərənlərin xüsusi çəKİsi daima dəyişilir. 

Cəmiyyətin İnKİşafında mühüm rol oynayan Kənd təsərrüfatı xalq 

təsərrüfatının  digər  sahələrindən  fərqli  olaraq  müəyyən  xa-  raKterİK 

xüsusiyyətlərə  malİKdir.  Əvvəla,  Kənd  təsərrüfatı  sahələrində 

istehsalın  əsas  amili  torpaqdır.  Müxtəlif  növlü  Kənd  təsərrüfatı 

məhsullarının  istehsalı  az  və  ya  çox  dərəcədə  bilavasitə  torpaqla 

bağlıdır.  Cəmiyyətin  inKİşafının  bütün  mərhələlərində  torpaq 

insanların  hər  cür  fəaliyyət  məKam  və  yaşamaq  mənbəyi  olmuşdur. 

İnsanlar bəşər cəmiyyətinin 

ÜK 

inKİşaf mərhələlərində özlərinə lazım 

olan qidanı ovçuluqla yanaşı, təbiətin yabanı bitKİ- ləri hesabına əldə 

etmişlər. Sonralar isə əsasən torpağı becər- məKİə yaşayışlarını tə'min 

etməyə  çalışmışlar.  Vilyam  Pettinin  dediyi  Kİmi  «Hər  cür  sərvətin 

anası torpaqdır, atası isə əməKdir». Cəmiyyətin sərvətinin əsas hissəsi 

olan torpaq (yeraltı və yerüstü sərvətlərlə birlİKdə) təbiət qüvvələrinin 

səltənətidir.  Təbii  sərvət  olan  torpağı  artırmaq  və  istehsal  etməK 

mümKÜn  deyildir.  Kənd  təsərrüfatı  üçün  yararlı,  münbit  torpaq 

sahələri daha məhduddur.Torpaq münbitliyinə görə İKİ yerə bölünür: 

təbü  və  sün'i  münbitlİK.  Təbii  və  sün'i  münbitlİK  də  bir-birindən 

fərqlənir. 

Təbii  münbitlİK  torpağın  fizİKİ,  Kimyəvi  və  bioloji  xassələrinin 

məcmusudur. Təbii münbitlİKdən asılı olaraq torpağın məhsuldarlığı, 

bioiqlim  potensialı  çox  müxtəlif  olur.  Torpağın  bioiqlim  potensialı 

dedİKdə, torpağın fizİKİ və Kİmyəvi quruluşu ilə yanaşı illİK günəşli 

günlərin sayı, torpağm suvarma və meliorasiya ehtiyacı və s. nəzərdə 

tutulur.  Qeyd  etməK  lazımdır 

K

İ,

 

Keçmiş 

SSRİ 

torpaqlarının  bioiqlim 

potensialı Qərbi Avropa torpaqlarından 

2-2,5 

dəfə, 

ABŞ 

torpaqlarından 

isə 

3-3,5 

dəfə pis idi. Həmin rəqəmləri müəyyən dərəcədə Azərbaycan 

torpaqlarına  da  aid  etməK  olar.  Res-  publİKamızda  günəşli  günlərin 

sayı çox olduğu üçün torpaq daha 

318 

---