Aqrar münasibətlər və təsərrüfatçılığın əsas formaları
israilin Kənd təsərrüfatı üçün səciyyəvi cəhət torpaq üzərində
dövlət müİKİyyətinin saxlanması, torpaqdan istifadənin KolleKtiv
(Kİbus) və Kooperativ (moşav) formalarının tətbiqidir.
Bu
öİKədə
KolleKtiv təsərrüfatın inKİşaf etdirilməsi qəribə görünsə də bə'zən elə
hesab edirlər
K
İ,
inKİşaf etmiş Kapitalist öİKƏsində bu müm- KÜn
deyildir. LaKİn torpağın dövlət müİKİyyətində olmasına və ondan
istifadənin
KolleKtiv-KOoperativ
formalarının
mövcudluğuna
baxmayaraq, öİKədə olan hüquqi baza istehsalçılar arasında bazar
münasibətlərinin formalaşmasına əlverişli şərait yarada bilər.
Özəl qurumların inKİşaf etdirilməsi məqsədilə yeni yaradılan
müxtəlif növlü təsərrüfatçılıq formalarının parametrlərinin əsas
götürülməsi xüsusi əhəmiyyət Kəsb edir. Aqrar sahədə özəl
qurumların parametri dedİKdə, hər şeydən əvvəl torpaq sahəsinin
ölçüsü, mal-qaranın sayı və istehsalın həcmi başa düşülür.
Bu
cür
təsərrüfatlar yaradılarKən, birinci növbədə onların malİK olduqları
Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi və mal-qaranın miqdarı
düzgün müəyyənləşdirilməlidir.
Bu
məsələnin həlli çox vacib olub,
xüsusilə Azərbaycan RespublİKası şəraitində torpaqların azlığı və
əməK qabiliyyətlilərin isə iş yerlərindən çox olması ilə əlaqədardır.
Özəl qurumların təşKİli və onların parametrləri barədə Litva
RespublİKasında xeyli təcrübə əldə edilmişdir. Məsələn, Y.DonKU-
sun başçılıq etdiyi Kəndli-fermer təsərrüfatının 32 heKtar torpaq
sahəsi vardır. Ümumi torpaq sahəsinin 29 heKtarı ƏKİn yeri və 3
heKtarı meşə sahəsidir. 1 baş atı, 1 ədəd traKtoru və 1 ədəd avtomobili
vardır.
Özəl qurumların təşKİlində Latviya RespublİKasında daha
səmərəli təcrübə toplanmışdır. Burada hər bir fermer təsərrüfatına orta
hesabla 30 heKtar torpaq sahəsi düşür.
Özəl
qurumların
təşKİl
edilməsi
sahəsində
və onların
parametrlərinin
müəyyənləşdirilməsində
xarici
öİKələrin
də
təcrübələrinin öyrənilməsi az əhəmiyyət KƏsb etmir. Xarici öİKƏlərdə
fermer təsərrüfatlarının inKİşafına dair mə'lumatlardan aydın olur Kİ,
hər bir fermer təsərrüfatına Yunanıstanda 4,3 heKtar, İtaliyada 5,6
heKtar, BelçİKada 14,1 heKtar, Niderlandiyada 14,9 heKtar,
Almaniyada 16,0 heKtar, İrlandiyada 22,7 heKtar, Fransada 27,1
heKtar, LÜKsemburqda 28,6 heKtar, DanimarKada 30,7 heKtar,
Şotlandiyada isə 64,1 heKtar torpaq sahəsi düşür.
Özəl qurumların təşKİli zamanı onların əlverişli parametrlərinin
müəyyənləşdirilməsinə dair Avropanın digər öİKƏlərinin də xeyli
səmərəli təcrübəsi vardır. Məsələn, Polşada Kənd təsərrüfatına yararlı
torpaqların tərKİbində Kəndli-fermer təsərrüfatlarının istifadəsində
olan torpaqların xüsusi çəKİsi 77 faiz təşKİl edir. Orta
323
Aqrar münasibətlar
hesabla hər bir Kəndli-fermer təsərrüfatının istifadəsində olan
torpaqların sahəsi 5,3 hentardır. Yuqoslaviyada da eyni vəziyyət
müşahidə olunur. Yuqoslaviyada 2,6 milyon xüsusi fermer təsərrüfatı
vardır. Onların istifadəsində olan torpaqlar cəmi torpaqların
tərKİbində 82,6 faiz təşKİl edir. Orta hesabla hər bir Kəndli- fermer
təsərrüfatına 3,5 hentar torpaq sahəsi düşür.
Özəl qurumlar təşKİl edilərKən, onları xaraKterizə edən
göstəricilərdən biri də işçilərin sayıdır. Məsələn, ailədə əməK
qabiliyyətlilərin sayından asılı olaraq Kəndli-fermer təsərrüfatlarının
parametrləri də (torpaq sahəsi, mal-qaranın sayı və s. dəyişir).
Kəndli-fermer təsərrüfatlarının inKİşafı üzrə inandırıcı təcrübəyə
malİK olan xarici öİKƏİərin, eləcə də müstəqil dövlətlər birliyinə daxil
olan bir sıra respublİKaların (Belarusiya, UKrayna, Qazaxıstan və s.)
bu sahədə iş təcrübələri göstərir Kİ, orta hesabla hər bir Kəndli-fermer
təsərrüfatında
(ixtisaslaşdırma
nəzərə
alınmaqla)
əməK
qabiliyyətlilərin sayı 4 nəfər olduqda yÜKSƏK, son nəticələr əldə
olunur. LaKİn hazırda fəaliyyət göstərən Kəndli-fer- mer
təsərrüfatlarının
ƏKSəriyyətində
onların
hər
birində
əməK
qabiliyyətlilərin sayı 2-3 nəfərdən çox deyil. Belə vəziyyət Kəndli-fer-
mer təsərrüfatlarına yeniyetmələri və uşaqları işə cəlb etməyə məcbur
edir. Odur Kİ, yeni Kəndli-fermer təsərrüfatları yaradılarKən başqa
amillər və şərtlərlə bərabər ailədə olan əməK qabiliyyətlilərin sayı da
nəzərə alınmalıdır. Mə'lumdur Kİ, respublİKamızda çoxuşaqlı ailələr
çox, Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar isə azdır. Ona görə də hər bir
adambaşına düşən Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar
K
İ
Ç
İ
K
həcmə
malİK olur. Belə Kİ, respublİKa üzrə hazırda Kənd təsərrüfatında
çalışan hər bir işçiyə orta hesabla 6,0 heKtar Kənd təsərrüfatına yararlı
torpaq, o cümlədən 2,2 heKtar ƏKİn yeri, 0,14 heKtar biçənəK, 2,6
heKtar otlaq sahəsi düşür. RespublİKanın ayrı-ayrı bölgələrində isə bu
göstəricilər bir birindən KƏSKİn surətdə fərqlənir. Belə
K
İ,
rayonlar
üzrə hər bir nəfər Kənd təsərrüfatına yararlı olan torpaq 0,5-20,1
heKtar, ƏKİn yeri 0,24-9,3 heKtar arasında tərəddüd edir. Odur Kİ,
özəl qurumlar təşKİl edilərKən bu müxtəliflİK mütləq nəzərə
alınmalıdır.
Özəl qurumlar təşKİl edildİKdə onun idarə edilməsi də mühüm
əhəmiyyət KƏsb edən məsələlərdəndir. Bu baxımdan İsveç təcrübəsi
diqqəti cəlb edir. Belə Kİ, İsveçdə Kooperativin ali idarəetmə orqanı
bütün vəzifəli şəxslərin - idarə hey'əti sədrinin. Katibin və mühasibin
seçildiyi illİK ümumi yığıncaqdır. İri Kooperativlərin idarə hey'əti və
ya şura daha çoxsaylı olur. Bu halda_ müxtəlif fəaliyyət istiqamətləri
üzrə sədr müavinləri də ola bilər. İsveç Kooperativində insanlar həm
özlərinə, həm də həmKarlarına hörmət etməyi öyrənmişlər. Ümumi
yığıncaqda seçKİ Komissiyası yaradılır
324