Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Aqrar münasibətlər və təsərrüfatçılığın əsas formaları 

və  növbəti  mandat  dövrü  üçün  idarə  bey'ətinə  və  ya  şuraya  yeni 

namizədlərin  irəli  sürülməsi  üzrə  hazırlıq  işlərinin  aparılması  onun 

vəzifəsinə  aiddir.  Belə  əsaslı  hazırlıq  işi  idarə  bey'ətinə  və  ya  şuraya 

təsadüfi  adamların  seçilməsinin  qarşısını  alır.  Ümumi  yığıncaq 

həmçinin,  Kooperativin  iqtisadi  fəaliyyətinin  qanuniliyinə  və 

düzgünlüyünə  nəzarət  edən  təftiş  Komissiyasını  seçir.  İsveç 

Kooperativlərində  Katibin  fəaliyyəti  öz  intensivliyi  ilə  fərqlənir. 

O, 

ümumi yığıncağın protoKolunu tərtib etməli, qərar qəbul olunmuş hər 

bir  məsələni  orada  dəqiq  göstərməlidir.  Kooperativin  Katibi  bir  çox 

digər vəzifələr də daşıyır,-geniş işgüzar yazışma, arxiv işi, sədr ilə birgə 

şuranın materiallarının hazırlanması və s. 

BeləlİKİə, dünya öİKƏlərinin təcrübəsinin öyrənilməsi göstərir Kİ, 

müstəqil respublİKamızda özəl qurumların təşKİl edilməsi və onların 

fəaliyyətinin  gücləndirilməsi  üçün  əlverişli  şərait  mövcuddur.  Bu 

şəraitdən  düzgün  istifadə  edərəK özəl  qurumların  in-  Kİşafı  hesabına 

məhsul bolluğu yaratmaq mümKÜndür. 

§3. Aqrar-sənaye KompleKSİ. Aqrohiznes 

Son  dövrlərdə  iqtisadiyyatda  baş  vermiş  Keyfiyyət  dəyişİKİİK- 

lərindən  biri  də  ayrı-ayrı  KompleKslərin  əmələ  gəlməsidir.  Bunlara 

yanacaq, enerji, metallurgiya, maşınqayırma və s. KompleKS- ləri misal 

göstərməK  olar.  Kənd  təsərrüfatında  ona  xidmət  edən  və  onun 

məhsullarını  e'mal  edərəK  istehlaKçılara  çatdıran  sahələrlə  iqtisadi 

əlaqələrin  genişləndirilməsi  aqrar-sənaye  KompleKslə-  rinin  əmələ 

gəlməsinə  səbəb  olur.  Aqrar-sənaye  KompleKsi  dedində,  Kənd 

təsərrüfatı 

məhsullarının 

istehsalı, 

e'malı, 

saxlanılması 

və 

istehlaı-cçılara çatdırılması ilə məşğul olan xalq təsərrüfatı sahələrinin 

məcmusu  nəzərdə  tutulur.  Aqrar-sənaye  Komplensinə  daxil  olan 

sahələr  vahid  son  məqsədlə  -  öİKəni  ərzaqla  və  Kənd  təsərrüfatı 

xammalı  ilə  təchiz  etməK  məqsədilə  birləşdirilmişdir.  Bir  neçə  sahəni 

üzvi surətdə özündə birləşdirən aqrar-sənaye Komplensi əKİnçi- lİKİə 

sənayenin  sintezindən  ibarətdir.  Aqrar-sənaye  Komplensinə:  a)  Kənd 

təsərrüfatı və onunla bağlı sahələr üçün istehsal vasitələri istehsal edən 

və  həmçinin,  Kənd  təsərrüfatına  istehsal-texnİKİ  xidməti  həyata 

Keçirən sənaye sahələri; b) Kənd təsərrüfatının özü; v) Kənd təsərrüfatı 

məhsulları e'malı və istehlaKçılara çatdırılması ilə məşğul olan sahələr 

(tədarÜK,  e'mal,  saxlama,  daşıma,  realizə)  daxildir.  Aqrar-sənaye 

KompleKsinin  son  məhsulu  bu  üç  sahənin  birgə  fəaliyyətinin 

nəticəsidir.  Bu  sahələrarası  Kooperasiyanın  inKİşafı  son  məhsul 

dəyərində (ona çəKİlən əməK məsrəflərində) birinci və üçüncü sahənin 

gəlirlərinin  xüsusi  çəKİsinin  artmasına,  Kənd  təsərrüfatının  özünün 

payının  isə  azalmasına  səbəb  olur.  İnKİşaf  etmiş  öİKələrdə  bu  nisbət 

30:10:60 səviyyəsindədir. 

325 

---

Aqrar münasibətlər 

İqtisadiyyatda  mövcud  olan  digər  KompleKslərdən  fərqli  olaraq 

aqrar-sənaye  KonıpleKsi  sahələrinin  sosial-iqtisadi  təbiəti  çox 

müxtəlifdir.  Belə  Kİ,  birinci  və  üçüncü  sahədə  Kapitalın  təmər- 

KÜzləşməsi  Kənd  təsərrüfatı  sahəsindəKİndən  xeyli  yÜKSƏKdir. 

Məsələn, ABŞ-da fermerlər üçün istehsal vasitələrinin 75%-dən çoxu 8 

sənaye  şirKəti  tərəfindən  istehsal  olunur;  100  firma  yeyinti  sənayesi 

məhsulunun  yarısını  istehsal  edir.  Ərzaq  məhsulları  satışının 

(pəraKəndəsatış)  üçdə  bir  hissəsi  cəmi  20  ticarət  şirnəti  tərəfindən 

həyata Keçirilir. 

Kənd təsərrüfatı sahəsində də 

KÖK

I

Ü 

dəyişİKİİK baş verir. Belə Kİ, 

ən'ənəvi iİKİn istehsal vahidi olan Kəndli - fermer təsərrüfatı əvəzində 

aqrar-sənaye  birlİKİəri  əmələ  gəlir.  Bu  birlİKİər  bitKİçilİK  və 

heyvandarlıq məhsulları istehsalı ilə onların iİKİn e'malı, saxlanılması, 

reallaşdırılması  və  s.  prosesləri  əhatə  edən  vertİKal  inteqrasiyanı 

həyata  Keçirir.  Aqrar-sənaye  birlİKİəri  adətən  birinci  və  üçüncü 

sahələrin sənaye şirKətlərinin bilavasitə təşəbbüsü ilə yaradılır. 

Aqrar-sənaye  KompleKsinin  tərKİbində  infrastruKtur  da  mühüm 

yer  tutur.  İnfrastruKtur  istər  istehsal  prosesinin,  istərsə  də  insanların 

yaşayışının  tə'min  edilməsində  mühüm  rol  oynayır.  İnKİşaf  etmiş 

infrastruKturun olması Kənd təsərrüfatı istehsalı sahələrində itKİlərin 

xeyli azaldılmasına, xammalın vaxtında istehlaK- çılara çatdırılmasına, 

yemlərin  normal  Keyfiyyətdə  saxlanılmasına  və  s.  şərait  yaradır. 

İnKİşaf  etmiş  öİKƏlərdə  ot, 

KÜ

I

ƏŞ 

elevatorlarda,  üstüörtülü  yerlərdə 

saxlanıldığı  halda,  Azərbaycanda  tayalarda  saxlanılır  və  nəticədə  də 

çox hissəsi çürüyür və Keyfiyyətsiz hala düşür. 

Son  dövrlərdə  iqtisadi  ədəbiyyatda  rast  gəldiyimiz  iqtisadi 

terminlərdən  biri  də  aqrobiznesdir.  Aqrobiznes  dedİKdə,  iri  şirKətlə- 

rin Kənd təsərrüfatı istehsalında birbaşa təsərrüfatçılıq etməsi nəzərdə 

tutulur.  İri  şirKətlər  geniş  torpaq  sahələrinin  müİKİyyət-  çilərinə,  iri 

Kənd  təsərrüfatı  istehsalının  təşKİlatçısına  və  ida-  rəedicisinə 

çevrilmişdir.  Onlar  torpaq  sahələrini  satın  almaqla  yanaşı  Kənd 

təsərrüfatını  getdİKCə  daha  çox  ipoteKa  banKİarına,  sığorta 

cəmiyyətlərinə və s. tabe edirlər. BeləlİKİə, Kənd təsərrüfatı istehsalı iri 

biznes dairələrinin fəaliyyət sahəsinə çevrilir. 

§4. Torpaq rentası və torpağın qiyməti 

Torpaq  sahibləri  malİK  olduqları  torpaq  sahələrində  ya  özləri 

təsərrüfatçılıq  edir,  ya  da  başqalarına  icarəyə  verirlər.  Onlar  icarəyə 

verdİKİəri  torpaq  sahələri  müqabilində  icarədarlardan  icarə  haqqı 

alırlar. İcarə haqqının müəyyən hissəsini torpaq sahələrində olan əsas 

Kapital  ünsürlərindən  (suvarma  qurğuları,  fermalar,  anbarlar  və  s.) 

istifadə müqabilində alınan haqq təşKİl edir. 

326 

---