Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

istehsal 

amilləri 

nəzəriyyəsi 

və 

amillər 

üzrə 

gəlirlərin 

formalaşması 

MarKsistlər  təbii  şəraiti,  əməK  vasitələrini  və  əməK  cisimlərini  vahid 

maddi  amildə  birləşdirirlər.  Əgər  istehsalda  xüsusi  təbii  şəraitdən 

söhbət gedirsə, onda  onların spesifİKası renta vasitəsilə nəzərə alınır. 

Onların fiıcrincə, bu, iqtisad elminin xüsusi bəhsidir. 

Üçüncüsü, əgər marjinalistlər sahibıcarlıq fəaliyyətini istehsal amili bilirlərsə, 

marKsistlər 

onu 

irmar edirlər. 

BütünlÜKİə amillərin təsnifatındaıa fərqlər təbii istehsalın təhlilinə 

əsasən sinfi yanaşmadan irəli gəlir. 

İstehsal  amillərinin  göstərilən  təsnifatı  ötəri  deyil,  həmişə  mövcuddur. 

Postsənaye 

cəmiyyətinin 

iqtisadi 

nəzəriyyəsində 

is

tehsal 

amilləri 

informasiya  amilinə  və  iqtisadi  amillərə  ayrılır. 

Onların 

hər  İKİsi  müasir 

elmin nailiyyətlərilə sıx bağlıdır. 

Bu 

isə öz-özlüyündə də sərbəst amil Kİmi 

çıxış  edir;  yə'ni  istehsalın  səviyyəsinə,  ixtisaslı  işçi  qüvvəsinin  hazırlanması 

prosesinə və insan Kapitalın imıcanları səviyyəsinin yÜKSəlməsinə həlledici 

tə'sir  göstərir.  İndi  eimi-texnİKİ  tərəqqi  şəraitində  informasiya,  maşın, 

mexanizm,  avadanlıq  sistemində  maddiləşən  bilİKİərin,  menecment  və 

maruetinq modellərinin sistemə salınmasını təmin edir. 

Müasir  istehsalda  onun  eKoloji  amili  də  böyÜK  əhəmiyyət  Kəsb 

edir.  Bu  isə  həm  iqtisadi  artımın  stimulu,  həm  də  istehsalın  ziyanlı, 

qazlı, çindi və s. olması ilə əlaqədar onun imKanlarını məhdudlaşdıran 

amil ıdmi çıxış edir. 

Amillərin  təhlilinə  yeKun  vuraraq  qeyd  edəK 

K

İ,

 

ne'mət  və 

xidmətlər  istehsalı  yalnız  bütün  amilləri  istehsal  prosesinə  tətbiq  etdi 

udə  mümıcündür.  Müəyyən  əşya  və  ya  xidmət  istehsalı  müəyyən 

amillər  dəstini  tələb  edir.  Onlardan  başlıcası  torpaq,  əməK  və 

Kapitaldır.  Onlar  qarşılıqlı  əlaqədə  fəaliyyət  göstərir  və  bir-birini 

tamamlayır.  Məsələn,  turbin  hazırlanması  üçün  hüquqi  qanuniləş- 

dirilmiş  müəyyən  formada  xüsusi  istehsal  tələb  olunur.  Bunun  üçün 

torpaq  sahəsi,  istehsal  binaları,  tiıdlilər,  dəzgahlar,  xammal,  fəhlə 

əməyi  şəıdində  Kapital  lazımdır.  Onlardan  birinin  olmaması  amillər 

sisteminin dağılmasına aparır və istehsal prosesini müm- 

KÜ n 

etmir. 

§2. İstehsal amillərinin qarşılıqlı 

əvəz olunması imnanları və onun səmərəliliyi 

Qeyd  etməK  lazımdır  ıd,  amillər  qarşılıqlı  əvəz  olunma 

mahiyyətinə  maliıcdir.  Bu  isə  məhsulun  müxtəlif  istehlaK 

xüsusiyyətlərinə səbəb olur. Nəticədə müxtəlif əlaqələndirilən müxtəlif 

amillərin  və  onların  müxtəlif  nisbətdə  istifadəsi  şəraitində  istənilən 

məhsul  və  ya  xidmətin  istehsalı  mümı-cündür.  Belə  qarşılıqlı  əvəz 

olunma 

290 

---

istehsal anıiüärinin qarşılıqlı əvəz olunması imıcanları və onun səmərəliliyi 

vo proporsional 

Kəmiyyot dəyişildiyi 

müasir istehsal üçün xü

susilə tipiıcdir. Bu hal 

Kimyəvi 

məhsulların hazırlanmasından 

başlamış 

yaşayış binalarının sənaye 

tiıdntisinədəK xaraKterİK 

haldır. 

Amillərin  qarşılıqlı  əvəzlənməsi'yalnız  tələbatın  spesifİKİiyi  və 

mə'mulatın  KonstruKsiya  xüsusiyyətləri  ilə  deyil,  həm  də  başlıca 

olaraq bir tərəfdən resursların məhdudluğu və digər tərəfdən onlardan 

səmərəli  istifadə  edilməsi  zərurətindən  irəli  gəlir. 

Bu 

məqsədlə 

sahibKar  elə  istehsal  texnologiyası  seçir 

K

İ,  onunla  qıt  və  ya  nisbətən 

baha  istehsal  amillərindən  az  miqdarda  istifadə  olunur.  Məhz  bu 

şəraitdə  cəmiyyət  boş  torpaqların  məhdudluğu  üzündən  yÜKSƏK 

binalar tİKməyə, yarımKeçiricilər, əvəzləyicilər, yanacağa qənaət edən 

müxtəlif maşın modelləri və s. hazırlamağa məcburdur. 

BeləlİKİə,  sahibıcarlıq  zəruri  istehsal  xərclərinin  azaldılması 

tələbinə  əsaslanan,  istehsal  amillərindən  müxtəlif  Kombinasiyada 

istifadə  edilməsini  nəzərdə  tutur.  Bu,  bazar  qiymətlərini  və  son 

məhsulun  hazırlanmasına  çəKİlən  məsrəfləri  müqayisə  etməKİə 

hesablanır. 

Təsnifatından  asılı  olmayaraq  bütün  amillər  son  nəticə  e'tiba- 

rilə 

məhsul  hazırlanması  üçün  istifadə  olunur.  Fərz  edəK 

Kİ, 

ən  sadə 

istehsalda bir məhsulun hazırlanması üçün bir amildən istifadə edilir. 

Bu halda: M = S (A) olacaqdır. 

Burada M - məhsul, S - 

istehsal funKsiyası, 

A 

isə amildir. 

Belə halda məhsul bir istehsal amililə zahir olur. Real həqiqətdə isə 

istehsal prosesi daha mürəKKəb Keçir, onun yeKunu, yə'ni məhsul, bir 

çox  amillərdən  istifadənin  nəticəsidir.  İstehsal  amillərindən  istifadə 

edilməsində  müxtəlif  vəziyyətlərə  də  rast  gəlinir  Kİ,  onları  dörd yerə 

ayırmaq olar. Belə Kİ, 1-ci vəziyyətdə amillərdən istifadə olunmur; 2-ci 

vəziyyətdə  onların  imnanları-  nın  yarısından  istifadə  olunur;  3-cü 

vəziyyətdə amillərdən optimal miqdarda məhsul istehsalı üçün istifadə 

olunur;  4-cü  vəziyyətdə  onlardan  daha  çox  miqdarda  məhsul 

hazırlanması  üçün  istifadə  edilir.  Əgər  istehsal  amillərindən  istifadə 

olunmursa,  onda  heç  bir  istehlaK  dəyərinin  yaradılmasından  söhbət 

gedə  bilməz.  Bu  halda  həmin  amillərdən  istifadəsizlİK  üzündən  həm 

onların  istehsalına  çəKİlən  xərclər  çıxmır,  həm  də  cəmiyyət  bundan 

zərər  çəKİr.  Məsələn,  öİKədə  torpaq  sahələri  ƏKİlib-becərilmirsə,  bir 

tərəfdən  məhsul  əldə  edilmir,  digər  tərəfdən  həmin  amil  şorlaşmaya 

uğrayır, dövriyyədən çıxır. Dediı-dərimizi başqa istehsal amillərinə də 

aid 

291 

---