istehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması
Ona görə bunlar «baza» resursları, bazar mərhələsində yaranan
maliyyə resursları isə «törəmə» resurslar adlanır.
«İstehsal resursları» anlayışı ilə yanaşı iqtisadi nəzəriyyədə
«istehsal amilləri» anlayışı da işlədilir. Belə isə onların fərqi nədədir?
Resursları xarauterizə edəndə göstərdin
K
İ,
bunlar istehsala cəlb
oluna bilən təbii və sosial qüvvələrdir. Bu halda «istehsal amilləri»
istehsal prosesinə artıq real surətdə cəlb olunan resursları ifadə edən
iqtisadi Kateqoriyadır.
BeləlİKİə, «istehsal resursları» anlayışı «istehsal amilləri»
anlayışından daha genişdir. Başqa sözlə, istehsal amilləri törəmə
resurslardır. Resurslardan fərqli olaraq, istehsal amilləri yalnız
qarşılıqlı fəaliyyət çərçivəsində olur. Ona görə də istehsal həmişə onun
amillərinin qarşılıqlı fəaliyyət birliyidir. Odur
K
İ,
maddi ne'mətlərin
hazırlanmasında
hansı
amillərin
iştiran
etməsi
məsələsini
aydınlaşdırmaq çox vacibdir. İqtisadi nəzəriyyədə istehsal amilləri
deyimində istehsalın iİKİn nəticələrinə həlledici tə'sir göstərən hər bir
mühüm ünsür və ya obyent başa düşülür. Belə
K
İ,
müəyyən məhsulun
istehsalı üçün öz amillər dəsti vardır. Ona görə onların təsnifatına -
böyÜK qruplarda birləşdirilməsinə tələbat vardır.
İstehsal amillərinin öyrənilməsinə və onların ayrıca qruplarda
təsnifatına
müxtəlif yanaşma mövqeləri
vardır.
Marıcsizm nəzəriyyəsi iş qüvvəsi, əməK cisimləri və əməK
vasitələri Kİmi istehsal amillərini İKİ böyÜK qrupa ayırır:
1.
İstehsalın şəxsi amili;
2.
İstehsalın maddi amili.
İstehsalın şəxsi amilinə həmişə iş qüvvəsi, yə'ni insanın əməyə
fizini və əqli qabiliyyətlərinin məcmusu Kİmi baxılır. Bütün istehsal
vasitələrinin məcmusu isə maddi amil Kİmi qəbul edilir.
Şəxsi və maddi amillər mürəKKəb qarşılıqlı fəaliyyət sistemi
yaradır. Bunun da səmərəliliyi istehsalın texnologiyası və təşKİli ilə
müəyyən olunur. Bununla texnologiya istehsalın başlıca amilləri
arasında qarşılıqlı fəaliyyəti ifadə edir.
O
müxtəlif emal üsullarından
istifadə edilməsini, əməK cisimlərinin vəziyyətinin, forma və
xüsusiyyətlərinin dəyişməsini nəzərdə tutur.
İstehsalın təşKİli isə bütün istehsal amillərinin uyğunlaşdırılmış
fəaliyyətini, onların proporsional Kəmiyyət nisbətini, qarşılıqlı
əvəzlənməsini və s. təmin edir.
Marjinalist nəzəriyyə istehsal amillərini dörd qrupa ayırır: torpaq,
əməK, Kapital, sahibKarlıq fəaliyyəti.
Torpağa
təbii amil Kİmi baxılır.
O,
insan fəaliyyətinin nəticəsi
deyildir. Bu istehsal amilinə, istehsal prosesinə cəlb edilmiş təbii
286
istehsal amilləri, onların mahiyyəti və funKsiyaları
sərvətlər, mə'dən yataqları da aiddir.
Bu
Kateqoriyaya ƏKİn yerləri,
meşələr, sular və s. daxil edilir.
Torpaq istehsal amili Kİmi üçlü mə'na Kəsb edir; geniş mə'n ada o,
istehsal prosesində istifadə olunan bütün təbii resursları təmsil edir.
Belə Kİ, bir sıra sahələrdə, məsələn, aqrar, mə'dən sənayesində, balıq
istehsalında «torpaq» təsərrüfatçılıq obye-Ktidir.
O,
eyni zamanda həm
«əməK cismi», həm də «əməK vasitəsi» Kİ- mi özünü göstərir.
İqtisadiyyatın bütün sahələrində «torpaq» müİKİyyət obyenti
Kİmi
çıxış edir; bütün həyat, o cümlədən maddi ne'mətlər istehsalı onun
üzərində qurulur.
Kapital
istehsal amili Kİmi əmtəə və xidmətlər istehsalında istifadə
edilən ne'mətlər məcmusu şəKİində olur.
Bu
- alət, maşın, dəzgah,
avadanlıq, anbar binaları, nəqliyyat KommunİKasiyaları, rabitə
vasitələri və sairdir. Elmi-texnİKİ tərəqqi nəticəsində onların texnİKİ
vəziyyəti daim təKmilləşdirilif.
Bu
isə istehsal prosesinin ümumi
nəticəsinə və onun əlverişli faydalılığına, istehsal prosesində əməK
vasitələri şəKİində olan Kapital vasitəsilə əməK cisimlərinə həlledici
tə'sir göstərir. Onlar istehlaK dəyərlərinə çevrilir. Kapital haqqında
müxtəlif mülahizələr vardır.
Kapital istehsal vasitələridir.
Belə şərhin tarixi banisi siyasi iqtisadın
KİassİKİəri A.Smit və D.RİKardo olmuşlar. A.Smitə görə Kapital
toplanmış və maddiləşmiş əməKdir; D.RİKardoya görə isə istehsal
vasitələridir. Fransa fizioKratlarının fİKrincə Kapital - torpaqdır.
XX əsrin görKəmli iqtisadçıları U.Baumol və A.Blinder yazmışdır:
«Kapital - firma, fərd və yaxud bəzi başqa təşKİlatların sahib olduğu
müəssisə ehtiyatları, avadanlıqlar və digər istehsal resurslarıdır».
P.Samuelson və U.Nordhauzun fİKrincə «Kapital - yeni əmtəələrin
istehsalı üçün iqtisadiyyatın yaratdığı uzun müddət istifadə olunan
ne'mətlərdən
ibarətdir.
Bu
ne'mətlərə
müasir
iqtisadiyyatın
mənzərəsini təşKİl edən dəzgahlar, bahalı Kompüterlər, böyÜK
çəKİclər, yÜK maşınları, proKat dəzgahlar, binalar və s. daxildir».
D.
Beqq, S.Fişer və R.Dornbuşa görə «fizİKİ Kapital - başqa nemət
və xidmətlər istehsalına sərf olunan ne'mətlər ehtiyatıdır...».
C.Robinsonun nöqteyi-nəzərincə «indİKİ zamanda mövcud olan
Kapital nemətlər həmin məqamdaKi bütün nemətlərdir». LaKİn onun
fİKrincə bütün mövcud olanları Kapitala aid etməK olmaz. Məsələn,
zibil topası, KazbeK və Elbrus Kapital deyildir. Ne'mətlərin xaraKterini
müəyyən edən fərqləndirici cəhət onların dəyərinin olmasıdır.
287