Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

SahibKarlıq fəaliyyəti 

təsərrüfatların bilavasitə məqsədi mənfəət qazanmaq olmamışdır. 

3.

 

SahibKarlıq  fəaliyyəti  əsasən  iqtisadi  cəhətdən  azad  olan 

insanların  əməyinə  əsaslanır.  Mə'lum  olduğu  Kİmi,  quldar  və  feodal 

təsərrüfatlarında  bilavasitə  çalışanlar  tam  və  yaxud  yarıma-  sılı 

vəziyyətində olmuşlar. Bu cəmiyyətlər daxilində yalnız sadə formada 

da  olsa  həyata  Keçirilən  əmtəə  istehsalı  şəxsən  və  iqtisadi  cəhətdən 

azad olan insanların əməyinə əsaslanmışdır. 

Özündən  əwəİKİ  iqtisadi  quruluşlar  Kİmi  Kapitalizm  sistemi  də 

xüsusi  müİKİyyətə  əsaslanır.  LaKİn  onlardan  fərqli  olaraq  bu  sistem 

cəmiyyətin  hər  bir  üzvü  üçün  iqtisadi  azadlığı  tə'min  etdiyinə  görə 

SahibKarlıq  fəaliyyəti  də  özünün  ən  yÜKSƏK  tərəqqi  səviyyəsinə 

çatmışdır. 

Ən 

ümumi  mə'nada  iqtisadi  azadlıq  insanın  malİK  olduğu 

iqtisadi resurslar (Kapital, iş qüvvəsi), habelə hazır məhsullar üzərində 

sərbəst  surətdə  sərəncam  verməK  deməKdir.  Bununla  belə  bazar 

iqtisadiyyatı  şəraitində  iqtisadi  azadlığın  İKİ  tərəfini  bir-birindən 

fərqləndirməK  lazımdır.  Bu,  bir  tərəfdən,  fəaliyyətdə  olan  hər  bir 

insana SahibKarlıq hüquqlarının verilməsidir Kİ, bunun da nəticəsində 

o,  öz  şəxsi  işini  həyata  Keçirir,  öz  arzu,  bacarıq  və  təşəbbüsKarlığını 

hər  hansı  bir  sahədə  reallaşdırır.  Digər  tərəfdən,  SahibKarlıq 

subyeKtlərinin  iqtisadi  azadlığı  onların  cəmiyyət,  münasibətdə 

olduqları  digər  sahibKarlar,  öz  işçiləri,  məhsulun  istehlaKçıları  və  s. 

qarşısında  mə’suliyyətini  də  özünə  daxil  edir.  Deməli,  iqtisadi 

azadlığın  həddi  sonsuz  deyildir. 

O, 

həm  qanunvericilİK,  həm  də 

etİK-mə'nəvi normalarla məhdudlaşır. İqtisadi azadlığın bu İKİ cəhəti 

özünü  daha  dolğun  şəKİldə  sahibKarm  hüquqları  və  vəzifələri 

vasitəsilə 

ƏKS

 etdirir. Belə Kİ, sahibKarm hüquqlarına müstəqil surətdə 

istənilən müəssisələr yaratmaq, onun iş proqramını  müəyyən etməK, 

xammal  göndərənləri  axtarıb  tapmaq,  hazır  məhsulların  qiymətlərini 

müəyyənləşdirməK, müəssisəyə işçilər götürməK və onları işdən azad 

etməK, əldə edilmiş mənfəət üzərində sərəncam verməK və s. aiddir. 

Bununla  yanaşı  sahibKarm  vəzifələrinə  qanunvericilİKİə  müəyyən 

edilmiş  vergilər  ödəməK,  işə  qəbul  etdiyi  işçilərlə  müqavilələr 

bağlamaq,  istehsal  etdiyi  məhsulları  marKalaşdırmaq,  antiinhisar 

qanunvericiliyinə riayət etməK, haqsız rəqabət metodlarına yol vermə- 

məK,  dövlət  orqanlarına  fəaliyyəti  haqqında  vaxtaşırı  hesabatlar 

verməK və s. daxildir. 

SahibKarlıq  fəaliyyətinin  məzmununa  aid  olan  məsələlərdən  biri 

onun  obyeKti  və  subyeKtlərinin  müəyyən  edilməsidir. 

Ən 

ümumi 

mənada sahibKarlığm obyeKti Kİmi əmtəələr istehsalı, onların satışı və 

müxtəlif  növ  xidmətlər  göstərilməsi  çıxış  edir.  SahibKarlıq 

fəaliyyətinin subyeKtlərinə gəldİKdə isə bazar iqtisadiyyatı şəraitində 

hər KƏS özünə peşə seçməKdə tam iqtisadi azadlığa malİK 

276 

---

SahibKarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu 

olduğu 

üçün hər adamın sahibKarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ vardır.

 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  sahibKarlıqla  əlaqədar  olan 

anlayışlar mövcuddur Kİ, onlardan ən əsası “biznes“ anlayışıdır. Qeyd 

etməliyİK 

K

İ,

 

sahibKarlıq  və  biznes  anlayışlarını  birləşdirən  bir  sıra 

aşağıdanı ümumi cəhətlər vardır: 

-  Hər  İKİsinin  reallaşdırılmasının  bazar  vasitəsilə  baş  verməsi; 

onların hər İKİsinin bilavasitə məqsədinin mənfəət əldə edilməsindən 

ibarət olması; şəxsi maddi marağı ödəməK məqsədi ilə əmtəə istehsalı 

və  yaxud  xidmətlər  göstərilməsi  ilə  bağlı  olması;  onların  fəaliyyəti 

üçün  zəruri  iqtisadi  mühitin,  hər  şeydən  əvvəl  isə  iqtisadi  azadlıq 

şəraitinin tələb olunması və s. 

Bununla  belə  biznes  fəaliyyəti  ilə  sahibKarlıq  fəaliyyəti  arasında 

bəzi  fərqli  cəhətlər  vardır:  1)  Biznes  fəaliyyəti  tarixçilİK  baxımından 

daha  tez,  əmtəə  istehsalının  meydana  çıxması  ilə  yaranmışdır. 

SahibKarlıq fəaliyyətinə gəldİKdə isə o, bazar iqtisadiyyatı şəraitində 

biznes  fəaliyyətinin  varlıq  forması  Kİmi  çıxış  edir.  2)  Kapitalizm 

cəmiyyətində sahibKarlığın məzmunu biznesə nisbətən daha genişdir, 

çünKİ  o  özünə  hər  şeydən  əvvəl  yenilİKÇilİK  axtarışı  Kİmi  bir 

fərqləndirici cəhəti daxil edir. GündəlİK həyatda bizneslə məşğul olan 

hər bir 

KƏS 

sahibKar adlandırılırsa,  sözün  əsl mə'nasında  sahibKarlar 

iqtisadi  davranışı  axtarış  xaraKteri  daşıyan  işgüzar  insanlardır. 

3)Biznes  fəaliyyəti  əsasən  birdəfəlİK  bir  aKt  Kİmi  sövdələşmənin 

reallaşdırılması  ilə  əlaqədardır.  LaKİn,  ondan  fərqli  olaraq, 

sahibKarlıq  fəaliyyəti  bazar  iqtisadiyyatının  daimi  bir  prosesi,  həmin 

cəmiyyətin müəyyənedici şərti, onun mövcudluğunun və  inKİşafının 

başlıca hərəKətverici qüvvəsidir. Ümumiyyətlə, deməK lazımdır 

K

İ,

 

bu 

iqtisadiyyatın  inKİşaf  səviyyəsi,  sahibKarlıq  fəaliyyətinin  səviyyəsi, 

onun üçün yaradılmış iqtisadi mühitin xaraKteri ilə müəyyən olunur. 

Qərb öİKƏİərinin müasir təcrübəsi sübut edir 

K

İ,

 

sosial yönümlü bazar 

iqtisadiyyatının yaradılması istiqamətində həmin öİKƏlərin yÜKSƏK 

nailiyyətləri  burada  sahibKarlığın  geniş  inKİşafının  nəticəsidir.  Buna 

görə  də  bir  sıra  hallarda  Kapitalist  iqtisadiyyatını  sahibKarlıq 

iqtisadiyyatı deyə adlandırırlar. 

§2. SahibKarlıq subyeKtlərinin funKsiyaları 

və onların reallaşdırılması mühiti 

İnKİşaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatı  öİKƏlərinin  təcrübəsindən  çıxış 

edən müasir iqtisadi nəzəriyyə, sahibKar tərəfindən yerinə yetirilən və 

bir-birilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  müxtəlif  funKsiyaları  əsasən 

aşağıdaKi Kİmi qruplaşdırır. 

1.

 

SahibKar iqtisadi fəaliyyəti üçün zəruri olan bütün resursları 

277 

---