Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları 

Azərbaycanda  KÖhnə  çar  üsul-idarəsi  yıxıldıqdan  sonra 

yaradılmış Azərbaycan DemoKratİK RespublİKasının (28  may 1918 - 

27  aprel  1920)  Parlamenti  tərəfindən  qəbul  olunmuş  bir  sıra  qərarlar 

Kapitalist münasibətləri əsasında formalaşmış firmaların, şirKət- lərin 

sür'ətli  inKİşafına  imKan  verdi.  LaKİn  sosialist  inqilabı  adı  (pərdəsi) 

altında  Azərbaycanın  Rusiya  tərəfindən  yenidən  işğal  olunması  ilə 

bütün bunlara son qoyuldu. 

Keçmiş  SSRİ-ni  təşKİl  edən  respublİKalardan  biri  olan 

Azərbaycanda  Sovet  haKİmiyyəti  illərində  (1920-1991)  dövlət 

bütövlÜKdə  iqtisadiyyatı  idarə  etməyi  öz  üzərinə  götürməKİə  həm 

müəssisələrin  müstəqilliyini  əlindən  aldı,  həm  də  müəssisələrin 

təsərrüfat  əlaqələrini  məhdudlaşdırmaqla  onların  son  nəticələrə  olan 

maddi maraqlarını xeyli azaltdı. Qeyd etməK lazımdır Kİ, bu dövrdə 

müəssisələrin 90%-dən çoxu dövlət bölməsinə aid idi və onlar yalnız 

təsərrüfat  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olurdular.  Bazar  münasibətləri 

planlaşma  ilə,  ticarət  ehtiyatlarının  mərKəzləşdiril-  miş  bölgüsü  ilə 

əvəz olunduğu bu sistem - inzibati-amirlİK sistemi öz daxilində əmələ 

gələn ziddiyyətləri həll edə bilmədi və 90-cı illərin əvvəlində dağıldı. 

Bu  sistemin  dağılması  ilə  əlaqədar  olaraq  yenidən  siyasi 

müstəqillİK  qazanan  Azərbaycan  öz  qarşısına  bazar  iqtisadiyyatına 

KeçməK Kİmi mühüm bir məqsəd qoymuşdur. 

TəcavüzKar  Ermənistan  tərəfindən  Azərbaycana  qarşı  aparılan 

uzunmüddətli  müharibə,  ərazinin  20%-nin  işğal  olunması,  həmin 

ərazidəKİ  iqtisadi  ehtiyatların  istehsal  dövriyyəsindən  çıxarılması 

Kİmi  mühüm  bir  amilin  olmasına  baxmayaraq,  Azərbaycan  bazar 

iqtisadiyyatına doğru gedir. 

Bazar  iqtisadiyyatına  Keçidlə  əlaqədar  olaraq  həyata  Keçirilən 

islahatlar nəticəsində Azərbaycanda müİKİyyətin və təsərrüfatçı- lığın 

müxtəlif  formaları  yaranmaqdadır.  Bu  proses  son  illərdə  dövlət 

müİKİyyətinin  özəlləşdirilməsinin  geniş  xaraKter  alması  ilə  daha  da 

sür'ətlənir. Belə Kİ, 1998-ci ilin oKtyabr ayına olan mə’lumata görə 20 

minə  yaxın 

K

İ

Ç

İ

K 

dövlət  müəssisəsi,  obyeKti  özəlləşdirilmişdir. 

1700-dən  çox  orta  və  iri  dövlət  müəssisəsinin  bazasında  səhmdar 

cəmiyyətləri  yaradılmışdır.  885  səhmdar  cəmiyyətinin  səhmlərinin 

70%-ə qədəri çeK və pul hərraclarında satılmış və nəticədə 55 mindən 

artıq vətəndaş səhmdar olmuşdur. 

Nəhayət,  Azərbaycanda  özəl  seKtoru  inKİşaf  etdirən  milli  sahib- 

Karlığın formalaşdırılması prosesi başlanmışdır. 

272 

---

SahibKarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu 

XV

 

FƏSİL. SAHİBKARLIQ FƏALİYYƏTİ 

§1. SahibKarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar 

iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu 

SahibKarlıq 

fəaliyyəti 

bazar 

iqtisadiyyatının 

fərqləndirici 

xüsusiyyətlərindən 

biridir. 

Buna 

uyğun 

olaraq 

Kapitalizm 

cəmiyyətinin  tarixi  təKamülü  boyu  SahibKarlıq  fəaliyyəti  haqqında 

olan təlim də tədriclə formalaşmış, Keyfiyyətcə zənginləşmiş, sistemli 

xaraKter almış, mürəKKəb məzmun Kəsb etmişdir. 

İqtisadi  ədəbiyyatda  SahibKarlıq  fəaliyyətinin  məzmununun 

öyrənilməsi iİK əwəl onu həyata Keçirən sahibKar anlayışı ilə başlayır. 

Buna  uyğun  olaraq  bu  gün  sahibKar  dedİKdə,  iqtisadi,  yaradıcı, 

təşKİlati  qabiliyyətlərə,  mürəKKəb  bazar  KonyuKturası  şəraitində 

düzgün  qərar  qəbul  etməyə,  ağıllı  risK  etməyə  qadir  olub  iqtisadi 

fəaliyyəti həyata Keçirən təşəbbüsKar insanlar başa düşülür. 

Qərb  iqtisadiyyatmda  sahibKar  anlayışımn  məzmununu 

ƏKS 

etdirən  ifadə  İİK  dəfə  ingilis  iqtisadçısı  R.Kantilyon  (1680-1734) 

tərəfindən  işlənilmişdir.  Onun  fİKrincə,  feodalizm  cəmiyyətindəKİ 

torpaq müİKİyyətçilərinə və müxtəlif növlü muzdurlara, yeni iqtisadi 

sistemdə  mənfəət  götürməK  məqsədilə,  digərlərindən  məhsulu 

müəyyən  qiymətə  alaraq,  bazarda  özünə  hələ  də  mə'lum  olmayan 

qiymətə  satmağa  çalışan  yeni  insanlar  qrupu  əlavə  olunmuşdur.  Bu 

insanları,  R.Kantilyon  sahibKarlar  adlandırmışdır.  Onun  fİKrincə, 

SahibKarlıq xüsusi növ iqtisadi funKsiya olub, müxtəlif növ  əmtəələr 

bazarında tələblə təKİif arasında uyğunluq yaratmağa xidmət edir. 

SahibKarlıq  fəaliyyəti  haqqında  baxışlar  A.Smitin  (1723-1790) 

iqtisadi  nəzəriyyəsində  öz  şəxsi  mənfəəti  naminə  çalışan,  laKİn  bu 

zaman “gözə görünməz əl“ vasitəsilə ictimai mənafeyə xidmət etməyə 

yönəldilən insanlar (sahibKarlar) haqqında olan iqtisadi fİKİrlərində öz 

əKsini tapmışdır. A.Smit sahibKarı öz istehsalını planlaşdıran və təşKİl 

edən,  onun  nəticələri  üzərində  müstəqil  sərəncam  verən,  mənfəət 

götürməK  məqsədilə  Kommersiya  ilə  bağlı  hər  hansı  bir  ideyanı 

reallaşdırmaq üçün risK edən müİKİyyətçi Kİmi səciyyələndirirdi. 

İİK dəfə iqtisadi nəzəriyyəyə sahibKar anlayışım gətirən R.Kantil- 

yondan,  sahibKarlığın  bəzi  cəhətlərini  və  vəzifələrini  təhlil  edən 

A.Smitdən  sonra  SahibKarlıq  fəaliyyətinin  daha  geniş  təhlili  fransız 

iqtisadçısı  J.B.Sey  (1767-1832)  tərəfindən  verilmişdir.  O  da  A.Smit 

Kİmi,  sahibKarı  risK  etməsinə  baxmayaraq,  mənfəət  götürməK 

məqsədilə hər hansı bir məhsul istehsal edən şəxs Kİmi qələmə verir. 

Bununla belə J.B.Sey öz təhlilini dərinləşdirərəK sa 

273 

---