Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

SahibKarlıq fəaliyyəti 

hibKarlıq  fəaliyyətini  istehsal  amillərindən  səmərəli  istifadə  forması 

Kİmi  xaraKterizə  edir;  sahibKarlıq  mənfəətinin  təmin  edilməsi  üçün 

istehsal amillərinin az gəlirli sahələrdən yÜKSƏK gəlirli sahələrə azad 

surətdə  axa  bilməsinə  xidmət  edən  iqtisadi  mühiti  -  bazar  mühitini 

təhlil  edir;  sahibKarların  bütövlÜKdə  əldə  et-  dİKİəri  gəlirləri  və  bu 

gəlirlərin sahibKarın bilİKİəri və təcrübəsilə bağlı əldə edilən hissəsini 

açıb  göstərir.  Bununla  yanaşı,  J.B.Sey  sahibKarın  yerinə  yetirdiyi 

funKsiyaların  yaradıcı  xaraKter  daşıdığını  göstərir  və  beləlİKİə  də 

həmin  funKsiyaların  istehsalın  idarə  edilməsi  ilə  bağlı  olan  digər 

funKSİyalardan fərqləndiyini bildirir. 

SahibKarlıq 

fəaliyyəti 

haqqında 

tə'limin 

məzmunca 

zənginləşməsində alman iqtisadçısı V.Zombartın (1863-1941) da özünə 

məxsus  rolu  olmuşdur.  O,  sahibKarlıq  qarşısında  duran  məqsədi  İKİ 

yerə: əsas və asılı məqsədlərə bölmüşdür. Onun fİKrincə, mənfəət əldə 

edilməsi  sahibKarlıq  fəaliyyətinin  əsas  deyil,  İKİnci  dərəcəli 

məqsədidir. 

Bu fəaliyyətin əsas məqsədi isə daim inKİşaf etməK, çiçəKİənməK, 

genişlənməKdir.  V.Zombart  qeyd  edirdi  Kİ,  bu  məqsədlərə  çatmaq 

üçün  sahibKarlar  risK  etməyə  hazır  olmalı,  inadKarlıq  və  inam 

göstərməli,  ümumi  mənafe  naminə  bir  çox  insanları  işə  cəlb  etməyi 

bacarmalı,  yə'ni  təşKİlatçı  olmalıdır.  Bundan  əlavə  V.Zombart  sərfəli 

surətdə  ticarət  etməK,  yəni  alıcıları  maraqlandırmaq,  onların  inamını 

və  etibarını  qazanmaq  qabiliyyətini  sahibKarın  zəruri  Keyfiyyətləri 

Kİmi səciyyələndirir. 

SahibKarlıq 

fəaliyyəti 

haqqında 

müasir 

iqtisadi 

təlimin 

formalaşmasında  Avstriya  iqtisadçısı  Y.Şumpeterin  (1882-1950)  də 

xidmətləri  diqqətəlayiqdir.  Hər  şeydən  əvvəl  sahibKarı  yenilİKçi 

(novator)  adlandıran  Y.Şumpeter  onun  başlıca  vəzifəsi  Kİmi  istehsal 

amillərinin yeni Kombinasiyasına və beləlİKİə də iqtisadi tərəqqiyə nail 

olmağı  irəli  sürür.  O  yazırdı 

K

İ,

 

sahibKar  olmaq  digərlərinin  edə 

bilmədiyini  etməK,  əvvəldən  görə  bilməK,  Köhnəliyə  zidd  çıxmaq, 

yenilİK  tapmaq  və  onu  tətbiq  etməK,  qorxmadan  risK  et-  məK, 

qabaqcadan,  verilmiş  proseslər  əsasında  deyil,  həmin  prosesləri  özü 

müəyyən  edərəK  fəaliyyət  göstərməK  qabiliyyətidir.  Y.Şumpeterin 

fİKrincə, sahibKarlıq fəaliyyətinin subyeKti Kİmi həm istehsalın sahibi, 

fərdi  Kapitalist  və  ya  müİKİyyətçi,  həm  də  istehsal  müəssisələrinin, 

banKin, səhmdar cəmiyyətinin idarəe- dicisi çıxış edə bilər. 

SahibKarlıqla  bağlı  bir  sıra  məsələlərin  təhlilinə  A.Marşalın 

(1842-1924)  iqtisadi  tədqiqatında  da  rast  gəlinir.  Həm  də  bu  zaman 

A.Marşalın  tədqiqatı  üçün  səciyyəvi  cəhət  azad  sahibKarlığı  istehsal 

azadlığı və iqtisadi azadlıqla eyniləşdirməKdən ibarətdir. 

Yuxarıda qeyd edilmiş KİassİK baxışların müasir dövrdə tə- 

274 

---

iiaftWKarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu 

Kamülü nəticəsində bu gün sahibKarlıq fəaliyyəti dedİKdə, təsərrüfat 

subyeKtlərinin  mənfəət  və  ya  şəxsi  gəlir  əldə  etməK  məqsədi  ilə 

özlərinin  cavabdehliyi  və  əmlaK  məs'uliyyəti  əsasında  qa- 

nunvericilİKİə  qadağan  edilməyən  təsərrüfat  fəaliyyətinin  bütün 

növləri  üzrə  həyata  KeçirdİKİəri  təşəbbüsKarlıq  fəaliyyəti  başa 

düşülür.  Müasir  bazar  iqtisadiyyatı  öİKƏİərinin  təcrübəsi  sahib- 

Karlıq fəaliyyətinin mürəKKəb bir iqtisadi məzmuna malİK olduğunu 

sübut  edir.  Bu  təcrübəyə  görə  sahibKarlıq  hər  şeydən  əvvəl,  iqtisadi 

Kateqoriyadır.  Belə  Kİ,  iqtisadi  fəaliyyətin  müxtəlif  növləri  üzrə 

bir-biriləri  ilə  iqtisadi  əlaqələrə  girən  bazar  subyeKtləri  arasında 

çoxsahəli  qarşılıqlı  münasibətləri 

ƏKS 

etdirir.  İKİncisi,  sahibKarlıq 

səmərəli  təsərrüfatçılıq  tipidir,  çünKİ  ən  az  məsrəflərlə,  əməyin  və 

istehsalın  təşKİlinin  ən  səmərəli  metodlarını  tətbiq  etməKİə  iqtisadi 

fəaliyyəti  həyata  Keçirməyə  yönəlmişdir.  Üçüncüsü,  sahibKarlıq 

mütərəqqi  iqtisadi  təfəKKÜrdür,  çünKİ  o,  öz  obyeKtlərində  əsasən 

tələbata  uyğun  məhsullar  istehsal  etməK  və  satmaq,  istehlaKçılara 

yÜKSƏK Keyfiyyətli xidmət göstərməK Kİmi hissləri tərbiyə edir. 

SahibKarlıq  fəaliyyəti  istehsal  vasitələri  üzərində  müİKİyyət 

forması ilə: hər şeydən əvvəl isə xüsusi müİKİyyətlə sıx əlaqəli halda 

baş  verir.  Bu  baxımdan  tarixən  xüsusi  müİKİyyət  azad  sahib-  Karlıq 

fəaliyyətinin iqtisadi əsası, sahibKarlıq fəaliyyəti ilə müəyyən mənada 

xüsusi  müİKİyyətin  reallaşdırma  forması  Kİmi  çıxış  etmişdir.  Qeyd 

etməK  lazımdır 

K

İ,

 

sahibKarlıq  fəaliyyəti  ilə  xüsusi  müİKİyyətin  bu 

qarşılıqlı əlaqəsi müasir dövrdə də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Həm 

də xüsusi müİKİyyətin yeni - yeni təzahür formaları əmələ gəldİKCə 

və  cəmiyyətdə  müİKİyyətin  çox-  növlüyü  formalaşdıqca,  sahibKarlıq 

fəaliyyətinin  formaları  daha  da  çoxalmış,  o,  yeni  Keyfiyyət  halı  Kəsb 

etmişdir.  Bununla  belə  xüsusi  müİKİyyətin  bütün  hallarda  labüd 

olaraq  sahibKarlıq  fəaliyyətinə  səbəb  olduğunu  düşünməK  səhv 

olardı. Belə Kİ, tarixən istehsal vasitələri üzərində xüsusi müİKİyyətə 

əsaslanan  quldar  və  feodal  təsərrüfatları  üçün  sahibKarlıq  fəaliyyəti 

iqtisadi  fəaliyyətin  başlıca  istiqamətini  təşKİl  etməmişdir.  Bunun  da 

bir neçə səbəbi vardır: 

1.

 

SahibKarlıq fəaliyyəti bazarla əlaqəli halda mövcud olur, yəni o, 

əmtəə təsərrüfatı şəraitində real məzmuna malİK olur. Mə'lum olduğu 

Kİmi,  həm  quldar,  həm  də  feodal  təsərrüfatları  xüsusi  müİKİyyətə 

əsaslansalar  da,  əsasən  natural  təsərrüfat  formasında  çıxış  etmiş  və 

qapalı xaraKter daşımışlar. 

2.

 

SahibKarlıq fəaliyyəti, hər şeydən əvvəl mənfəət naminə həyata 

Keçirilir. Hər bir quldar və yaxud feodal öz təsərrüfatlarının səmərəli, 

məhsuldar fəaliyyətində maraqlı olsalar da, hər halda bu 

275 

---