Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları
Fərdi (xüsusi) firma - biznes fəaliyyətinin ən KİassİK
formalarından biridir. Belə firmalar adətən fərdin və ya onun ailə
üzvlərinin ümumi müİKİyyəti əsasında təşKİl olunur. Bununla yanaşı
firmalar başqa müİKİyyətçilərə məxsus olan müəssisələrin satın
alınması yolu ilə də yaradıla bilər. Belə müəssisələrin idarə olunması
adətən, sahibKarın özü tərəfindən həyata Keçirilir. Bir sıra hallarda
sahibKar müəssisənin idarə olunmasını menecerə həvalə edə bilər,
laKİn belə halda da müəssisənin fəaliyyəti üzərində ümumi nəzarət
sahibKarın ixtiyarında qalır.
Fərdi firmaların biznes aləmində geniş yayılması onun bir sıra
üstünlÜKİərilə bağlıdır. Bu üstünlÜKİərə aşağıdaKilar aid edilir:
a)
təşKİlinin sadəliyi;
b)
fəaliyyət azadlığı - sahibKar öz fəaliyyətilə bağlı olan bütün
məsələlər üzrə qərar qəbul edilməsində tam azaddır (fəaliyyət
növünün və onun həcminin müəyyən edilməsində, tərəfmüqabillərin
seçilməsində və s.);
v) güclü iqtisadi motivin olması - mənfəətin tamamilə sa- hibKara
çatması.
Bazar iqtisadiyyatı öİKələrinin təcrübəsi göstərir
K
İ,
xüsusi
müİKİyyət artıq təKCə özünün KİassİK forması olan fərdi müİKİyyət
formasında deyil, həm də KolleKtiv, Kooperativ, qrup və s.
formalarda çıxış edir. Bu formalar əsasında yaranan müəssisələrə
diqqət yetirəK. Belə müəssisələrə şərİKİi (tam ortaqlı), payçı və şərİKİi
(birgə ortaqlıqlar), məhdud mə'suliyyətli müəssisələr, Kooperativlər,
səhmdar cəmiyyətləri və s. aid edilir.
Ş ə r İ K l i ( t a m o r t a q l ı ) m ü ə s s i s ə
İKİ və daha artıq fi- zİKİ və
hüquqi şəxs tərəfindən müqavilə əsasında təsis edilir. Şə- rİKİər
müəssisənin öhdəlİKİərinin yerinə yetirilməsinə görə bütün əmlaKi ilə
mə'suliyyət daşıyırlar. Əgər fəaliyyət göstərən müəssisəyə sonradan
hər hansı bir şərİK daxil olarsa, bu halda o digər şərİKİər Kİmi
müəssisənin əwəİKİ borclarına görə də bütün əmlaKi ilə mə'suliyyət
daşıyır.
Müəssisələr haqqında olan qanunvericiliyə görə hər hansı bir şərİK
müəssisədən çıxdıqda, öz payını geri almaq hüququna ma- lİKdir. Bu
halda şərİKİərin razılığı ilə həmin pay müəssisənin əv- vəİKİ
şərİKİərinə və ya Kənar şəxslərə satıla bilər.
ŞərİKİi (tam ortaqlı) müəssisədə olan bə'zi çatışmazlıqlar onun
daha təKmilləşmiş forması olan payçı və şərİKİi (birgə ortaqlıqlar)
müəssisə formasında aradan qaldırılır. Belə müəssisələr həm şə- rİKİn
(şərİKİərin), həm də payçının (payçıların) vəsaiti əsasında formalaşır.
Bir qayda olaraq, şərİK müəssisənin öhdəlİKİərinə və borclarına görə
özünün bütün əmlaKi ilə, payçı isə yalnız müəssisəyə verdiyi pay
həcmində məsuliyyət daşıyır. Bütün əmlam ilə
264
Firmanın (müəssisənin) fəaliyyət mexanizmi və təşKilati ■ hüquqi formaları
müəssisənin fəaliyyətinə cavabdeh olanlar cəmiyyətin daxili
üzvləridir və onlar tam şərİKİər və ya Komplementariyalar adlanırlar.
Qalanlar isə ancaq qoyduqları pay çərçivəsində risK edənlər - xarici
iştiraKçılardır (payçılardır) və onlar Kommandistlər adlanırlar.
KolleKtiv
müİKİyyətə
əsaslanan
Kooperativlərlə
şərİKİi
müəssisələr arasında oxşar cəhətlər çoxdur. Belə
K
İ,
şərİKİi
müəssisələrdə olduğu Kİmi Kooperativlər də iştiraKçıların Könüllü
birliyidir. Hər bir üzv əməK prosesində şəxsən iştiraK edir və bütün
əmlaKi ilə Kooperativin fəaliyyəti üçün məs'uliyyət daşıyır. LaKİn
bununla belə bu müəssisələr arasında bir sıra fərqli cəhətlər vardır.
Əwəla, Kooperativlərdə iştiraKçıların sayı şərİKİi müəssisələrdəKİnə
nisbətən daha çoxdur. Sonra, şərİKİi müəssisələrin idarə olunmasında
bə'zən menecerlərdən istifadə olunursa, Kooperativlərin idarə
olunması həmişə öz üzvləri içərisindən seçilmiş idarə hey'əti
tərəfindən həyata Keçirilir. Kooperativlərin fəaliyyəti KolleKtiv əməyə
əsaslanır və əldə edilmiş mənfəət isə hər Kəsin şəxsi əməyinə uyğun
olaraq bölünür.
KolleKtiv müİKİyyətə əsaslanan əsas müəssisə formalarından biri
s ə h m d a r c ə m i y y ə t l ə r i d i r .
Səhmdar cəmiyyəti öz nizamnamə
fondunu tədavülə səhm və istiqraz Kİmi qiymətli Kağızlar buraxmaq
yolu ilə formalaşdıran və bunun nəticəsində toplanmış vəsait əsasında
işgüzarlıq fəaliyyətini həyata Keçirən KolleKtiv müəssisə formasıdır.
Belə cəmiyyətin səhmlərini alanlar onun səhmdarlarına çevrilirlər və
aldıqları səhmin həcminə uyğun olaraq onun mənfəətindən divident
almaq hüququ qazanırlar. Səhmdar cəmiyyətinin fəaliyyətini
səhmdarların ümumi yığıncağı tərəfindən seçilmiş ali idarəetmə
orqanı həyata Keçirir.
Səhmdar cəmiyyətlərinin yaranması və məhsuldar qüvvələrin
inKİşafı, istehsalın miqyasının genişlənməsi və fərdi Kapitalın
məhdudluğu ilə bağlıdır.
Məhz
səhmdar cəmiyyətlərinin yaranması
nəhəng Kapital tələb edən işlərin görülməsinə (iri tİKİntilə- rin
aparılmasına. Kanalların və dəmir yollarının çəKİlişinə) im- Kan verdi.
İİK
səhmdar cəmiyyətləri XV-XVI əsrlərdə Genuyada və Milanda
yaranmışdı. XVII əsrdə iri ticarət Kampaniyaları: Hollandiyada «Ost Hind»
(1600),
Fransada «Kompani dez end
O
KS
İ-
dantal»
(1628)
yarandı. Hazırda
çox geniş yayılmış «səhm» sözü də
İİK
dəfə həmin dövrlərdə işlənmişdir.
Səhmdar cəmiyyətlərinin müəssisələrin başqa formalarından fərqli
xüsusiyyətləri və üstünlÜKİəri vardır. Bunlar aşağıdaKilar- dır:
1.
Səhmdar cəmiyyətləri əlavə Kapitalın cəlb olunmasına geniş
265