Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Rəqabət və inhisar 

amirlİK  sisteminin  xaranterİK  xüsusiyyətlərindən  biridir.  Burada 

inhisarçı  şəKİində  dövlət  çıxış  edir.  Dövlət  bütövlÜKdə  sosialist 

təsərrüfatı  mexanizmi  vasitəsi  ilə  iqtisadiyyatı  idarə  etməKİə  həm 

müəssisələrin  müstəqilliyini  məhdudlaşdırır  və  məsuliyyətlərini 

olduqca  azaldır,  həm  də  müəssisələrin  təsərrüfat  əlaqələrini 

məhdudlaşdırmaqla  onların  son  nəticələrə  olan  maddi  maraqlarını 

azaldır,  sərbəst  təsərrüfat  əlaqələri  yaratmağa  imnan  vermir. 

BeləlİKİə,  iqtisadiyyat  qeyri-səmərəli  fəaliyyət  göstərir.  Həddindən 

artıq 

mərKəzləşdirilmiş 

planlaşdırma 

büroKratİK 

təsərrüfat 

mexanizminin və səmərəsiz iqtisadi əlaqələrin hÖKm sürməsinə səbəb 

olur.  Eyni  zamanda  iqtisadiyyatın  idarə  olunmasındaKi  inzibatçılıq 

təKrar  istehsal  fazaları  arasındanı  əlaqəni,  müİKİyyət  hüququnu 

pozur. 

§4. İnhisarçılığın sosial-iqtisadi nəticələri. 

Antiinhisar (antitrest) qo.nunvericiliyi 

İnhisarçılıq  çox  hallarda  -  məhsulun  Keyfiyyət  xüsusiyyətləri  ilə 

əlaqədar  olmadan,  onun  qiymətinin  süni  surətdə  artırılmasına  və 

məhsulun tələb və təKİifin təsiri altında yaranan bazar qiymətləri ilə 

deyil,  inhisar  qiyməti  ilə  satılmasına,  istehsalın  həcminin 

azaldılmasına  səbəb  olur.  Belə  bir  vəziyyət  bazar  iqtisadiyyatının  ən 

vacib  bir  şərtinin  -istehlaKçının  məhsul  seçə  bilməK  hüququnun 

pozulmasına gətirib çıxarır. 

İnhisarın  sosial-iqtisadi  nəticələri  xalis  inhisar  baxımından  daha 

ciabarıq şəKİldə təzahür edir. Bu zaman aşağıdaKi dörd amil diqcıəti 

cəlb edir: 

a)

 

Qiymətlər,  istehsalın  həcmi  və  resursların  bölüşdürülməsi: 

Mə'lumdur  Kİ,  xalis  rəqabət  prosesi,  «istehsal  səmərəliliyi»  və 

«resursların  bölüşdürülməsi  səmərəliliyi»  nəticələrini  əldə  edə  bilər. 

İstehsal səmərəliliyi o halda  əldə edilə bilər 

K

İ,

 

istehsalın son xərcləri 

minimum  olduğu  zaman  firmanın  sahəyə  azad  daxil  olması  və 

çıxması  firmanı  optimal  istehsal  norması  ilə  işləməyə  məcbur  etsin. 

Onda  məhsulun  g[iyməti  də  razılaşdırılmış  orta  məcmu  xərclərdən 

aşağı  olar.  İnhisarçı,  rəqabət  aparan  istehsalçıdan  fərqli  olaraq 

yÜKSƏK  qiymətə  daha  az  həcmdə  məhsul  satmağı  sərfəli  hesab 

edəcəK. Xalis rəqabət şəraitində istehsal olunan məhsulun qiyməti ilə 

müqayisədə  inhisarçılar  tərəfindən  daha  az  həcmdə  istehsal  olunan 

məhsulun qiyməti yÜKSƏK olacaq. 

b)

 

Rəqabət  aparan  və  inhisarçı  firmaların  xərcləri  arasında  olan 

müqayisə 

ilə 

əlaqədar 

olan 

çətinlİKİər: 

Xalis 

inhisarı 

qiymətləndirməyimiz bizi belə bir nəticəyə gətirib çıxarır 

K

İ,

 

rəqabət 

234 

---

İnhisarçılığın sosial-iqtisadi nəticələri. Antiinhisar (antitrest) qanunvericiliyi 

aparan  firmalardan  fərqli  olaraq,  eyni  xərclərlə  xalis  inhisarçı  firma 

məhsulun  istehsalının  həcmini  daha  da  azaldacaq,  qiymətləri 

yÜKSəldəcəK  və  iqtisadi  resursların  bölünməsinə  maneçilin  tö- 

rədəcəK.  Bu  fərqli  nəticələr  inhisarı  xaranterizə  edən  sahəyə 

daxilolmanı məhdudlaşdıran hədlərdən irəli gəlir. 

v) sahəyə daxil olmağı məhdudlaşdıran hədlərin hesabına inhisarçı 

daimi olaraq yÜKSƏK inhisar mənfəəti əldə edir. Bu da onu göstərir 

Kİ, inhisarçı firma rəqabət aparan firmalara nisbətən ETT-nin inKİşafı 

üçün  daha  çox  maliyyə  resurslarına  malİK  olacaq.  Bəs  inhisarçını 

texnİKİ  tərəqqiyə  vadar  edən  nədir?  Burada  bir  məqam  vardır  Kİ, 

inhisarçılığın  yeni  texnİKa  və  məhsul  əldə  etməyini  zəiflədir; 

rəqiblərin  olmaması  o  deməKdir  Kİ,  inhisarlaş-  dırılmış  bazarda 

ETT-yə  avtomatİK  stimul  yoxdur.  Özünün  bazarda  vəziyyətinin 

qorunmasına  arxalanaraq  inhisarçı  səmərəsiz  və  tənbəl  ola  bilər. 

Rəqabətli  bazarda  KəsKİn  mübarizə  səmərəsiz  olanları  cəzalandırır; 

Səmərəsiz  inhisarçı  bu  cəzanı  onun  rəqiblərinin  olmamasına  görə 

almır. İnhisarçı özünə güvənir və mövcud vəziyyətdə qalmaq hüququ 

vardır.  İnhisarçıya  istehsal  və  məhsul  sahəsində  təKmilləşdirmə 

aparmaqdan  imtina  etməK  sərf  edir.  Yeni  təKmilləşdirilmiş  texnİKa 

inhisarlar tərəfindən qəbul olunur. ÇünKİ, onlar yeni texnİKanın daxil 

edildiyi anda istehsal xərclərini aşağı salır və mənfəəti yÜKSəldirlər. 

q)  əsas  məsələlərdən  biri  də  gəlirlərin  bölgüsüdür:  SahibKar 

inhisarçı gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərliyi şərtləndirir. Öz bazar 

hÖKmranlıqlarının  sayəsində  inhisar-firmalar  rəqabət  aparan 

firmalara nisbətən bazarda daha yÜKsəK qiyməti təsbit edirlər: inhisar 

faKtİKİ olaraq istehsalçıları «xüsusi vergi» yolu ilə qarət etməK və bu 

yolla 

öz 

gəlirlərini 

yÜKSəltməK 

vəziyyətindədirlər. 

Bazar 

iqtisadiyyatının inKİşafının müəyyən bir mərhələsində inhisarçılıq elə 

bir səviyyəyə gəlib çatır Kİ, ona qarşı tədbirlərin görülməsinə zərurət 

yaranır. Bu tədbirlər İKİ istiqamətdə aparılır. 

1.

 

Rəqabətin  inKİşafına  müvafiq  struKturlar  tərəfindən  əlverişli 

mühit yaradılır. 

2.

 

İnhisarçı  mövqeyə  malİK  olan  təsərrüfat  subyeKtlərinin 

fəaliyyəti 

hüquqi 

aKtlarla 

müvafiq 

orqanlar 

tərəfindən 

məhdudlaşdırılır. 

İnhisar  fəaliyyətini  tənzimləyən 

ÜK 

hüquqi  aKtlar  hələ  XIX  əsrin 

ortalarında  ABŞ-da  qəbul  edilmişdir.  Sonralar  bir  sıra  öl-  Kələrdə,  o 

cümlədən,  Azərbaycanda  da  bazar  münasibətlərinə  Keçidlə  əlaqədar 

inhisarların fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar qəbul edilmişdir. 

1. Şermanm qanunu (1890). 

Bu qanunla ticarətin gizli inhi- 

235 

---