Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rəqabət və inhisar
Rəqabət və inhisar qabət bazarında material, stil, işin Keyfiyyəti cəhətdən fərqlənən geyim, daimi alıcılara güzəştlər. Kreditə satılmaqla bağlı olan ticarət təKİif olunur. İnhisarçı rəqabət
şəraitində istehsalçıların məhsulların qiymətlərinə nəzarət etməyə imKanları məhduddur. ÇünKİ, alıcılar və satıcılar bir-birlərinə təbii bağlı deyillər, alıcılar özləri bu və ya digər məhsulun qiymətini müəyyən edirlər. İnhisarçı rəqabəti xaraKterizə edən əsas cəhətlərdən biri də odur Kİ, bu şəraitdə sahəyə yeni firmanın daxil olması asandır, bu da praKtİKİ olaraq firmalar arasında gizli danışıqların, sazişlərin yaranmasının qeyri-mümKÜnlüyünə səbəb olur. Müasir bazar iqtisadiyyatına daha tipİK olan bazarlardan biri də oliqapolİK bazardır (yunan dilindən oligos-az və poleo-satı- ram). Bu cür bazar adətən bir neçə nisbətən böyÜK, satış miqyasına və tə'sir dərəcəsinə görə yaxın olan iştiraKçılardan ibarət olur. Oliqapoliyanın əsas müəyyən edilən əlaməti - bazarda haKİm satıcıların (istehsalçıların) sayının məhdudluğu, azlıq təşKİl etməsidir. Amma, oliqapoliyanın Kəmiyyət Kriteriyası yoxdur, adətən oliqapolİK bazarda firmaların sayı 10-u ötmür və 3-10 arasında tərəddüd edir. OliqapolİK əlamətlər tez-tez avtomobil, əczaçılıq, eleKtronİKa, Kİmya sənayelərində müşahidə olunur. Oliqapoliya- nın daxilində «iri istehsalçı»larla yanaşı iri Kampaniyalar, həmişə ölçücə böyÜK olmayan, laKİn istehsalın ixtisaslaşmasında və ya loKal-ərazi bazarlarında aparıcı istehsalçılar olan firmaları da daxil edirlər. OliqapolİK bazarda eynitipli, məsələn, polad, KÖmür, alüminium Kİmi mallarla yanaşı fərqləndirilmiş: avtomobil, yuyucu vasitələr, məişət-eleKtrİK cihazları da təKİif oluna bilər. Bir neçə inhisarçı satıcıların, firmaların haKİm olduqları bazarda, onun hər bir iştiraKçısı xüsusi çəKİyə malİK olur. Belə Kİ, onların payına satışın xeyli hissəsi düşür. Bu bir tərəfdən bir firmaya tamlıqla bazara və onun başqa iştiraKçılarına təsir göstərməyə imKan verir, digər tərəfdən isə satışın əsas hissəsi qalan firmaların əlində olduğu üçün istənilən oliqapoliyaçı başqalarının hərəKətlərinin tə’siri altındadır və bu asılılığı nəzərə almalıdır. Buna görə də qiymət dİKtəsi oliqapoliya zamanı məhduddur. OliqapolİK bazarı mÜKəmməl rəqabətli bazardan qiymətlərin dəyişmə xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirirlər. MÜKəmməl rəqabət şəraitində qiymətlər daimi olaraq tələb və təKİifin tərəddüdündən asılı olaraq dəyişir. Oliqapoliya zamanı isə qiymətlər tez-tez deyil, bir qayda olaraq, böyÜK vaxt intervalında əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilir. Oliqapoliya tez-tez «qiymətlərdə liderlİK» siyasətini aparır Kİ, bu da özündə hamının marağını nəzərə almaqla, oliqapoliya 226 Rəqabətin tipləri və modelləri sahəsinə daxil olan firmaların, lider-firmanın qiymətlərinə yönəldiyini ƏKS etdirir. Oliqapoliyanın iqtisadi səmərəliliyinə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən baxışlar mövcuddur. Bir tərəfdən razılaşmaq lazımdır K İ, «nəhəng-firmalar» ETT- nin tətbiqinin tempinə nail olunmasında maraqlıdır. Oliqapoliya- lar çoxlu KİÇİK rəqabət aparan firmalardan təşKİl olunmuş sahə ilə müqayisədə daha aşağı qiymətə ə’la məhsul buraxırlar, digər tərəfdən, milli nöqteyi-nəzərdən, oliqapoliya şəraitində istehsal və qiymətin əmələ gəlməsi xalis inhisar şəraitinin analoji nəticələri ilə oxşardır. Bazar duapoliyası oliqapoliyanın xüsusi halı olub, bazarda təmsil olunan satıcı (istehsalçı) - firmaların sayının İKİyədəK ixtisar edilməsidir. Bu Kateqoriyanın xüsusi tip Kİmi ayrılması onunla şərtlənir Kİ, verilən halda hər firmaya bazar payının əhəmiyyətli hissəsi məxsusdur, buna görə də o artıq bazar üzərində (satış, qiymət) bir hissə deyil, yarımməhdudlaşmış nəzarəti əldə edir. Bu da duapoliyanı xalis, tam inhisara yaxınlaşdırır. Bazarın daha yÜKSƏK dərəcədə inhisarlaşdırılması mÜKəmməl, azad rəqabətin tam ƏKSİ olan xalis inhisar şəraitində baş verir («inhisar» sözü yunan dilində monopolin-yeganə satıcı deməKdir). Tam inhi- sarlaşdırılmış bazarlar aşağıdaKi əlamətlərlə xaraKterizə olunur: a)
bir firma tərəfindən təmsil olunur; b)
əmtəə elə nadirdir Kİ, onu əvəz edən başqa bir əmtəə yoxdur. Alıcı ya bu əmtəəni inhisarçıdan almalıdır, ya da bu əmtəə- siz Keçinməlidir; v) satıcı yalnız öz əmtəəsi ilə ticarət aparır; q) satıcı qiymət üzərində nəzarətin ona məxsus olduğundan qiyməti dİKtə edir. Bu faKt isə böyÜK xərclər tələb etməyən və informasiya xaraKteri daşıyan reKİamın yerini əvvəldən müəyyən edir.
d) sahəyə
daxil olmaq imKanı yoxdur. İdeal rəqabətə analoji olan bu cür bazar da abstraKtdır və praKtİK olaraq həyatda rast gəlinmir, amma buna yÜKSƏK inhi- sarlaşdırılmış bazara yaxın olan bir model Kİmi baxmaq olar. BeləlİKİə, xalis inhisarçı bazar birbaşa rəqiblərə malİK olmur və bunun nəticəsində digər təsərrüfat subyeKtlərinin inhisarın nüfuz dairəsində olan sahələrə daxil olması məhdudlaşır. Sahəyə daxil olmağı məhdudlaşdıran şərtlər müxtəlifdir. Amma onların arasından əsas aşağıdaKiları ayırmaq olar: a) daha aşağı xərclər tələb edən, iri istehsalın üstünlÜKİəri ilə şərtlənən miqyasın effeKtliyi. Bundan başqa, müasir texnologiya o qədər mürəKKəb və Kapital tutumludur K İ,
səmərəli K İ Ç İ K istehsal 227 Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|