Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

YarmarKalar, auKsionlar, lizinq və sığorta Kampaniyaları 

şirKətləridir.  Onlar  öİKənin  iqtisadi  sistemində  mühüm  yer  tutan 

bazarlardan  birinin  -  maliyyə  bazarının  tərKİb  hissəsi  olan  sığorta 

bazarının təşKİlati forması Kİmi çıxış edirlər. 

Sığorta bazarı maliyyə-pul münasibətlərinin xüsusi bir bölməsidir, 

çünKİ burada bazar münasibətlərinin obyenti Kİmi spesifİK bir əmtəə: 

alqı-satqı  əməliyyatlarının  iştiraKçılarına  göstərilən  sığorta  xidməti 

çıxış  edir.  Bazar  öİKƏlərində  dövlət,  səhmdar  və  ya  özəl  sığorta 

şirKətləri tərəfindən göstərilən bu xidmətlər öz müştərilərinin sığorta 

müdafiəsini təmin etməyə yönəlmişdir. 

Sığorta  şirKətləri  bazar  iqtisadiyyatının  normal  fəaliyyətini  təmin 

edən  əsas  amillərdən  biridir.  İş  ondadır 

K

İ,

 

bir  sıra  hallarda 

iqtisadiyyatın  müxtəlif  sahələrinə  gözlənilməz  hadisələr  nəticəsində 

müxtəlif  dərəcəli  ziyanlar  dəyir.  Belə  bir  vəziyyətdə  sığorta 

şirKətlərinin  əsas  vəzifəsi  sığorta  fondundan  verilən  vəsait  hesabına 

təsərrüfat  subyeKtlərinin  müdafiəsini  həyata  Ke-  çirməKdən,  onlara 

dəyən  zərəri  qismən  və  ya  tam  ödəməKdən,  be-  ləlİKİə  də 

iqtisadiyyatın normal fəaliyyəti üçün zəruri sabitliyi təmin etməKdən 

ibarətdir. 

Qeyd  etməK  lazımdır  Kİ,  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  sığorta 

xidməti ilə sahibKarlıq fəaliyyəti arasında sıx əlaqə mövcuddur Kİ, bu 

da axırıncının daim risK şəraitində baş verməsindən, risKİə müşayiət 

olunmasından  doğur.  Məlumdur 

K

İ,

 

işgüzar  fəaliyyət  qarşısında 

dayanan  cari  və  strateji  məqsədlərə  nail  olmaq  üçün  sa-  hibKarlar 

yeni-yeni  vasitələr  və  metodlar  axtarır,  müxtəlif  yeni-  lİKİər  tətbiq 

edir,  nəticəsi  çox  vaxt  əvvəlcədən  mə’lum  olmayan  iqtisadi  qərarlar 

qəbul  edirlər.  Bizneslə  bağlı  bu  iqtisadi  qərarların  reallaşması 

nəticəsində  isə  sahibKarlıq  fəaliyyəti  ya  öz  iqtisadi  imKanlarını 

artıraraq  yeni  inKİşaf  pilləsinə  qalxır,  ya  da  Kİ,  qarşıya  qoyulmuş 

məqsədə  çatmayaraq  gözlənilən  mənfəətin  bir  hissəsindən  və  yaxud 

hamısından məhrum olur. Bəzi hallarda isə bu iqtisadi qərarlar nəinKİ 

onlara  yönəldilmiş  vəsait  qoyuluşlarını  təmin  etmir,  hətta  işgüzar 

fəaliyyətin davam etdirilməsini belə şübhə altına alır. Belə bir şəraitdə 

sığorta  şirKətlərinin  fəaliyyəti  sahibKarlıqla  bağlı  iqtisadi  qərarların 

həm son nəticələrinin (məs., mənfəətin gözlənilən səviyyəsinin), həm 

də  qarşıya  qoyulmuş  məqsədə  çatmağa  xidmət  edən  müxtəlif 

amillərin  (məsələn,  yeni  texnİKanın  və  texnologiyanın)  müdafiəsinə 

yönəlmişdir.  Başqa  sözlə  desəK,  sahibKarlığın  sığortalanması 

sayəsində gözlənilməz hadisələrdən qorunmaq üçün zəmanət yaranır. 

BeləlİKİə, biz bazar infrastruKturunun məzmunu və onun müxtəlif 

tərKİb 

hissələrini 

nəzərdən 

KeçirdİK. 

Əlbəttə, 

bazar 

infrastruKturunun  tərKİb  hissələri  bu  deyilənlərlə  bitmir.  Yuxarıda 

göstərilənlərdən əlavə buraya həmçinin müxtəlif banKİar (bu ba 

219 

---

Bazar infrastruKturu 

rədə dərsliyin başqa hissəsində ətraflı məlumat verilir), audit, 

reKİam, 

informasiya xidməti göstərən müxtəlif şirKətlər, ticarət evləri və s. aid 

edilir.  Bütün  bunları  birləşdirən  əsas  cəhət  odur 

Kİ, 

onlar  bazar 

sisteminin normal fəaliyyətinin təmin olunmasına xidmət edirlər. 

Qeyd etməK lazımdır 

Kİ, 

bazar iqtisadiyyatına Keçid mərhələsində 

olan  respublİKamızda  bu  sahədə  artıq  bir  sıra  işlər  görülmüşdür. 

Buraya, hər şeydən əvvəl, bazar infrastruKturunun hüquqi bazasının 

yaradılmasını aid etməK olar. Belə 

K

İ,

 

bu gün Azərbaycanda əmtəə və 

fond birjalarının, banKİarın, audit və sığorta işinin və s. tənzimlənməsi 

ilə  əlaqədar  qanunlar  qəbul  edilmiş,  onların  fəaliyyətini  həyata 

Keçirən  bir  sıra  təşKİlati  struK-  turiar  yaradılmışdır.  İndi  isə  başlıca 

vəzifə  onların  qanunvericilİK  və  bazar  iqtisadiyyatının  tələbləri 

əsasında səmərəli və qarşılıqlı fəaliyyətinə nail olmaqdır. 

220 

---

Rəqabətin mahiyyəti və bazar iqtisadiyyatının inKİşafında onun rolu 

XII

 

FƏSİL. RƏQABƏT VƏ İNHİSAR 

§1. Rəqabətin mahiyyəti və bazar 

iqtisadiyyatının inKİşafında onun rolu 

İqtisadi  inKİşafın  bazar  mexanizmi  bir  sıra  iqtisadi  ünsürlərin 

qarşılıqlı  əlaqədə  fəaliyyəti  ilə  şərtlənir.  Bu  ünsürlərdən  biri  də 

rəqabətdir. Rəqabət latın sözü olub (concurere) «toqquşma» mənasını 

verir. Rəqabətin meydana gəlməsi tarixən müİKİyyət ayrı- seçKİliyinin 

və  əməK  bölgüsünün  şərtləndirdiyi  əmtəə  istehsalının  meydana 

gəlməsi  dövrünə  təsadüf  edir,  əmtəə  istehsalının  inKİşafı  ilə  iqtisadi 

inKİşafın ən fəal ünsürünə çevrilir. İstehsal vasitələri üzərində xüsusi 

müİKİyyət 

rəqabətin 

mövcudluğunu 

şərtləndirir. 

Rəqabət 

bəhsləşmədir.  Rəqabət  nəticəsində  istehsalçı  və  istehlaKçılar  bərabər 

imnanlara  malİK  olmalarına  baxmayaraq,  bu  imKanlardan  daha 

səmərəli istifadə etməKİə qalib gəlməK istəyi həmişə onları istehsalın 

nəticəsini yaxşılaşdırmağa stimullaşdırır. 

Rəqabət  bazarın  təbiətinə  daxilən  xas  olan  bir  ünsür  olub  bazar 

iqtisadiyyatını inKİşaf etdirən başlıca amillərdən biri Kİmi çıxış edir. 

Rəqabət  bazar  əlaqələrinə  cəlb  olunmuş  bazarın  iştiraKçıları 

arasında xüsusi formada təzahür edən münasibətləri ifadə edir. 

O, 

bir 

tərəfdən  istehsalçıların  öz  aralarında,  İKİnci  tərəfdən,  istehsalçılarla 

İstehlaKçılar  arasında,  üçüncü  tərəfdən  isə  isteh-  laKçıların  öz 

aralarında mənafelərinin reallaşması uğrunda mübarizəni ƏKS etdirir. 

Onlar  öz  aralarında  rəqabət  mübarizəsi  yolu  iiə  istehsalda, 

satışda-alışda  əlverişli  şəraitə  nail  olmağa  çalışırlar, 

Bu 

mübarizə  isə 

həmişə  onları  istehsalı  təKmilləşdirməKdə,  iıiKİşaf  etdirməKdə 

maraqlı edir, çünKİ rəqabət mübarizəsinə dözməməKdə həmişə iflasa 

uğramaq  təhlÜKƏsi  var.  Rəqabət  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində 

müəssisələrin,  xüsusi  sahibKarlıq  fəaliyyətinin  səmərəliliyinin 

yÜKSəldilməsinin  başlıca  amilidir.  Rəqabət  nəticəsində  subyeKtlər 

həmişə  bir-birini  ötməyə,  bir-birini  öz  iqtisadi  göstəricilərini 

yaxşılaşdırmağa sövq etdirir, bir-birindən geri qalmamağa çalışırlar. 

Rəqabət  bir  tərəfdən  istehsalın  Kifayət  dərəcədə  çevİK  olmasında 

istehsalçıları stimullaşdırır, digər tərəfdən bu iqtisadi mübarizəyə tab 

gətirməyənlərin  iflasa  uğramasına  səbəb  olur. 

O 

elmi-  texnİKİ 

tərəqqinin  nailiyyətlərinin  istehsala  tətbiqinin  sürətləndirilməsini, 

əməyin  təşKİlinin  mütərəqqi  formalarının  tətbiqini,  eyni  zamanda 

iqtisadiyyatda təşKİlati və struKtur dəyişİKİiyin apa 

221 

---