Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Birja uə onun növləri 

jarıın mənfəətini 

təşKİl 

edir. 

Birjanın əmtəə, fond, valyuta, əməK birjaları Kİmi növləri vardır. 

Əmtəə birjasında alqı-satqı əməliyyatları nümunələr və standartlar 

əsasında topdansatış formasında (yəni iri həcmlərlə) həyata Keçirilir. 

Birjanın  yerinə  yetirdiyi  əməliyyatlara  ticarət  sövdələşmələri 

bağlayanlar  arasında  vasitəçilİK  etməK,  satılmağa  təKİif  edilən 

əmtəələrin  əvvəlcədən  eKspertizasını  (müayinəsini)  KeçirməK, 

alqı-satqı  ilə bağlı  əməliyyatları sür'ətləndirməK və sa- dələşdirnıəK, 

ticarət mübahisələrini həll etməK, istehsalın həcmi, məhsulun qiyməti, 

faydalı  xüsusiyyətləri  haqqında  məlumatları  yaymaq  və  s.  daxildir. 

Əmtəə  birjasında  ticarət  əməliyyatları  onun  ümumi  yığıncağı 

tərəfindən təsdiq edilmiş ticarət qaydalarına uyğun aparılır. KonKret 

olaraq  buraya  sövdələşmələrin  aparılması  üsulları,  əqdlərin  növləri, 

onların  qeydə  alınması  və  uçotu  qaydaları,  əmtəələrə  məzənnə 

qoyulması  qaydası,  birja  ticarəti  qaydalarını  pozmağa  görə 

sanKsiyalar və s. öz ƏKSini tapır. 

Birja  öz  fəaliyyətini  birja  ticarəti  iştiraKçılarının  (broKerlərin, 

dilerlərin  və  s.)  hüquq  bərabərliyinin  təmin  edilməsi,  sərbəst  (bazar) 

qiymətlərinin  tətbiqi,  birja  ticarətinin  aşKarlığı  prinsipləri  əsasında 

həyata Keçirir. Əmtəə birjasının bütün üzvləri onun nizamnaməsinin 

tələblərinə,  birja  ticarəti  qaydalarına,  onun  ali  idarəetmə  orqanı  olan 

ümumi  yığıncağın,  habelə  birja  Komitəsinin  qərarlarına  əməl  etməli, 

birjanın  nəzarət  orqanlarına  vaxtında  və  zəruri  mə'lumatları 

verməlidirlər.  Birjanın  üzvləri  həmçinin  onun  fəaliyyəti  haqqında 

məxfi mə'lumatları və Kommersiya sirrini yaymağa görə mə'suliyyət 

daşıyırlar. 

Fond birjası dedİKdə, qiymətli Kağızların (səhmlərin, istiqrazların 

və  s.)  alqı-satqısının  həyata  Keçirildiyi  bazar  başa  düşülür.  Fond 

birjalarının  başlıca  vəzifəsi  qiymətli  Kağızların  normal  tədavülünün 

təmin 

olunmasından, 

onların 

məzənnəsinin 

müəyyən- 

ləşdirilməsindən  və  aşKarlandırılmasından,  beləlİKİə  də  qiymətli 

Kağız  bazarının  iştiraKçılarına  lazımi  şərait  yaratmaqdan  və  onların 

fəaliyyətini  tənzimləməKdən  ibarətdir.  LaKİn  müasir  bazar 

iqtisadiyyatının  quruluşunda  fond  birjası  daha  yÜKSƏK  -  xalq 

təsərrüfatı  əhəmiyyətinə  də  malİKdir.  Belə 

K

İ,

 

sənayenin,  Kənd 

təsərrüfatının, ticarətin və xalq təsərrüfatının bir sıra digər sahələrinin 

inKİşafına  Kapital  qoyuluşları  üçün  zəruri  olan  pul  vəsaiti  fond 

birjaları vasitəsilə səfərbərliyə alınır. 

Fond  birjalarında  qiymətli  Kağızların  alveri  onlara  olan  tələb  və 

təKİifin  təsiri  altında  tez-tez  dəyişən  birja  Kursu  əsasında  həyata 

Keçirilir.  Öz  növbəsində  həmin  Kursun  səviyyəsinə  qiymətli 

Kağızlardan götürülən gəlirin (dividentin) və borc faizinin həcmi tə 

213 

---

Bazar infrastruKturu 

sir göstərir. 

Fond  birjaları  bazar  iqtisadiyyatının  ən  əsas  barometri  rolunu 

oynayır.  İqtisadiyyatın  inKİşafı  dövründə  qiymətli  Kağızların  Kursu 

əsasən  yÜKSəlir,  tənəzzül,  durğunluq  və  iqtisadi  böhran  zamanı  isə 

aşağı  düşür.  Bundan  əlavə,  birja  Kursunun  qalxıb-enməsi  təKCƏ 

iqtisadi  şərait  üzündən  yox,  siyasi  səbəblərdən  də  (müharibə, 

haKİmiyyət böhranı və s.) baş verə bilər. 

Hazırda  dünyada  təqribən  200  fond  birjası  fəaliyyət  göstərir 

K

İ ,

 

bunlardan  da  aparılan  əməliyyatların  miqyasına  görə  ən  iriləri  və 

məşhurları Nyu-YorK, London, ToKİo, FranKfurt birjalarıdır. 

Bazar  iqtisadiyyatı  əsasən  açıq  iqtisadiyyat  və  azad  sahibKar-  lıq 

prinsiplərinə  əsaslandığına  görə  mövcud  olan  bütün  fond  birjaları 

bir-birilə qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsir halında fəaliyyət göstərirlər. 

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində öİKƏİərarası valyuta ticarətinin əsas 

hissəsi  banKİar  arasında, 

Ö

İ

K Ə  

daxilində  isə  banKİarla  qeyri-  banK 

müəssisələri  arasında  aparılır.  Bununla  belə  bu  öİKƏlərdə  valyuta 

ticarətinin bir hissəsi valyuta birjalarının payına düşür və bu birjalarda 

uyğun tələb və təKİifin müəyyən bir hissəsi ifadə olunur. LaKİn qeyd 

etməK lazımdır 

K

İ ,

 

bir çox öİKƏİərdə valyuta birjası vasitəsilə aparılan 

ticarətin  payı  heç  də  çox  deyildir.  Məsələn,  Qərbi  Almaniyada 

(birləşməmişdən  əvvəl)  4  valyuta  birjasının  olmasına  baxmayaraq, 

burada  valyuta  ticarətinin  cəmisi  10  faizi  mərKəzləşmişdir.  Valyuta 

birjasında  aparılan  ticarət  valyuta  Kursu  əsasında,  yəni  İKİ 

bir-birindən  fərqli  pul  vahidlərinin  mübadilə  nisbəti  əsasında  həyata 

Keçirilir. 

Valyuta  Kursunun  formalaşmasına  öİKənin  tə'diyə  balansının 

vəziyyəti  və  İnKİşafı  böyÜK  tə'sir  edir.  Mə'lumdur 

K

İ ,

 

tə'diyə  balansı 

əsasən  idxalla-ixracın  nisbəti  ilə  müəyyən  edilir,  laKİn  Kapitalın 

hərəKəti və xidmətlərin mübadiləsi ticarət balansının qeyri-sabitliyini 

müəyyən 

qədər 

pozur. 

Bundan 

əlavə, 

valyuta 

Kursunun 

formalaşmasına dövlətin iqtisadi siyasəti də xeyli tə'sir edir. 

Valyuta  birjalarının  mövcud  olduğu  öİKələrdə  (heç  də  bütün 

öİKələrdə belə birjalar yoxdur) valyuta bazarında həm azad, həm də 

rəsmi valyuta Kursu fəaliyyət göstərir. Rəsmi Kurs əsasında dövlətin 

bütün valyuta əməliyyatları həyata Keçirilir. Bu Kurs həm də valyuta 

birjalarının iş saatından Kənar vaxt ərzində də həyata Keçirilən bütün 

valyuta əməliyyatları üçün əsas rneVar sayılır. 

Valyutanın  azad  Kursu  banKİararası  valyuta  ticarəti  sahəsində 

tələb  və  təKİifin  təsiri  altında  yaranır.  Bu  Kurs  banKin  tədiyə 

qabiliyyətindən, onun vəsaitinin dövretmə xüsusiyyətindən. 

214 

---