Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Birja və onun növləri 

bariKİararası  işgüzar  münasibətlərin  xaranterindən  asılı  olur.  LaKİn 

bununla  belə  burada  da  həmin  Kursun  əsas  bazasını  birjada 

formalaşan  rəsmi  Kurs  təşKİl  edir.  Başqa  öİKƏlərin  pul  vahidləri  ilə 

müqayisədə götürülən valyuta Kursu birjalarda tam ədədin mində bir 

hissəsinə qədər dəqiqlİKİə müəyyən edilir. 

Bazar iqtisadiyyatı öİKƏlərində iş qüvvəsi bazarı bir qayda olaraq 

dövlətə məxsus olan əməK birjaları vasitəsi ilə ifadə olunur. Hələ XIX 

əsrin  əvvəllərində  yaranan  bu  birjalardan  məqsəd  öz  iş  qüvvəsini 

satmaq  istəyən  şəxslə  sahibKar  arasında  alqı-satqı  prosesində 

vasitəçilİK  etməKdən  ibarətdir.  HazırKi  dövrdə  əməK  birjaları 

işsizlərin siyahıya alınması və onların işlə təmin olunması, iş yerlərini 

dəyişməK  istəyənlərə  uyğun  KÖməKİiyin  edilməsi  üzrə  xidmətlər 

göstərirlər. Bundan əlavə əməK birjaları iş qüvvəsinin tələb və təKİifi 

üzrə bazarda olan vəziyyəti öyrənir, tələb olunan ixtisaslar haqqında 

zəruri  mə'lumat  verir,  gənclərin  peşəyönü-  mündə  onlara  KÖməK 

edir.  Bir  sıra  öİKƏlərdə  məsələn,  BöyÜK  Britaniyada,  İtaliyada, 

Fransada  əməK  birjaları  işsizləri  uçota  alır,  onlara  müavinət  verir. 

Məsələn, ABŞ-da belə bir müavinət 26-34 həftə ərzində (bəzi hallarda 

47 həftə), əməK haqqının 50 faizi həcmində, Yaponiyada 3 aydan 1 ilə 

qədər, işçinin yaşından, ixtisasından və s. amillərdən asılı olaraq əməK 

haqqının 60-80 faizi həcmində verilir. Bununla yanaşı, birjalar həm də 

işsiz  adamı  müəyyən  iş  yerlərinə  göndərmənlə  məşğul  olurlar.  Əgər 

işsiz şəxs əməK birjası tərəfindən təKİif olunan iş yerinə getməzsə o, 

işsizliyə  görə  verilən  haqdan  məhrum  edilir.  Lanin  qeyd  etmən 

lazımdır  ni,  bir  sıra  hallarda  əmən  birjasının  göndərdiyi  işçini  sahib- 

narlar müəyyən səbəblərə görə (müasir dövrdə əsasən ixtisası uyğun 

gəlmədiyinə  görə)  işə  götürmürlər.  Bu  sahibnarlar  işçini  öz 

müəssisələrində  hazırlamağı,  təhsil  yerlərindən  müstəqil  axtarıb 

tapmağı,  başqa  ölnələrdən  yünsən  ixtisaslı  mütəxəssisləri  müxtəlif 

şərtlərlə  cəlb  etməyi  daha  üstün  tuturlar.  Deməli,  əmən  birjalarının 

göndərişi  heç  də  sahibnarlar  üçün  yerinə  yetirilməli  olan  mütləq 

qanun deyildir. 

§3. YarmarKular, auKsionlar, lizinq 

və sığorta Kampaniyaları 

Müasir  birjaların,  xüsusən  əmtəə  birjasının  ən  nlassin  formaları 

yarmarnalar və aunsionlar şənlində mövcud olmuşdur. Bununla belə 

qeyd etmən lazımdır  ni, ticarətin göstərilən  nlassin  formaları bu gün 

də bazarın infraquruluşunda özünə məxsus əhəmiyyət nəsb edirlər. 

215 

---

Bazar infrastruKturii 

YarmarKa sözünün alman dilində hərfi tərcüməsi «hər il Keçirilən 

bazar»  deməKdir.  Öz  mahiyyətinə  görə  topdansatış  ticarəti  forması 

olan  yarmarnaların,  göründüyü  Kİmi,  əsas  fərqləndirici  xüsusiyyəti 

onların  müəyyən  dövrdən  bir,  həftədə  və  yaxud  ildə  bir  neçə  dəfə 

Keçirilməsidir.  Birjadan  fərqli  olaraq,  yarmarKada  alqı-satqı 

əməliyyatında alıcılar və satıcılar ya bilavasitə özləri iş- tir aK edirlər, 

ya  da  Kİ,  bura  öz  səlahiyyətli  nümayəndələrini  (agentlərini) 

göndərirlər. 

Onu da qeyd etməK lazımdır 

K

İ,

 

yarmarKalarda bağlanılan ticarət 

sövdələşmələrinin  həcmi  heç  də 

K

İ

Ç

İ

K 

olmur.  Müasir  dövrdə  öİKə 

daxilində baş verən ticarət əməliyyatlarında yarmarKala- rın rolu xeyli 

azalsa  da  beynəlxalq  münasibətlərdə  onlar  hələ  öz  əhəmiyyətlərini 

müəyyən  dərəcədə  qoruyub  saxlaya  bilmişlər.  Bu  baxımdan 

beynəlxalq yarmarKaların hal-hazırda bir neçə növü fəaliyyət göstərir. 

Bunlara  daxildir:  universal  yarmarKalar  (məsələn,  TürKİyənin  İzmir 

şəhərində),  çoxsahəli  yarmarKalar  (Fransanın  paytaxtı  Parisdə), 

ixtisaslaşdırılmış yarmarKalar (Almaniyanın Münxen şəhərində) və s. 

Beynəlxalq  yarmarKaların  işini  daha  yaxşı  təşKİl  etməK  və 

Ö

I

KƏ

-

 

lərarası əmtəə mübadiləsini inKİşaf etdirməK məqsədi ilə 1925-ci ildə 

Parisdə Beynəlxalq YarmarKalar İttifaqı yaradılmışdır. 

Yuxarıda  göstərildiyi  Kİmi,  bazar  infrastruKturunun  vacib 

ünsürlərindən  biri  də  auKsionlardır.  Qeyd  etməK  lazımdır 

K

İ,

 

auKSİonların KİassİK forması Kİmi mal, maddi əşya tərKİbinə malİK 

məhsul  auKsionları  çıxış  edirlər.  Hal-hazırda  belə  auKsion-  lardan 

həm  öİKədaxili,  həm  də  beynəlxalq  ticarət  əməliyyatlarında  Kifayət 

qədər  istifadə  edirlər.  Bununla  bərabər,  xüsusilə  inzibati-  amirlİK 

iqtisadiyyatından  bazar  iqtisadiyyatına  Keçid  dövründə  həyata 

Keçirilən  dövlət  müİKİyyətinin  özəlləşdirilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq 

çeK auKsionları da geniş yayılmışdır. 

Mal  auKsionu  dedİKdə,  əvvəlcədən  müəyyən  edilmiş  dövrdə  və 

yerdə bir sıra əmtəələrin (çayın, xəz dərinin, tütünün və s.) ayrı- ayrı 

hissələrlə,  şifahi  ticarət  yolu  ilə  ümumi  aşKarlıq  şəraitində  satılması 

başa düşülür. 

AuKsionun Könüllü və məcburi növləri vardır. Könüllü auKsi- on 

öz  əmtəəsini  daha  sərfəli  satmaq  istəyən  şəxslər  tərəfindən  təşKİl 

edilir.  Məcburi  auKsionlar  isə  məhKəmə  və  dövlət  orqanları 

tərəfindən 

borclarını 

verə 

bilməyənlərin 

(və 

ya 

verməK 

istəməyənlərin)  əmlaKinı,  müsadirə  edilmiş  əmtəələri  və  yÜKİəri, 

girov  qoyulub  vaxtında  geri  götürülməyən  müİKİyyəti,  haqqı 

vaxtında ödənilməyən əmtəələri və s. satmaq məqsədilə təşKİl olunur. 

Qeyd  etməK  lazımdır 

Kİ, 

alqı-satqının  mal  auKsion  növü 

beynəlxalq ticarətdə daha geniş yayılmışdır. Beynəlxalq auKsion tica- 

216 

---