Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazar infractruKturu və onun iqticadiyyatda rolu 

bazarın  ən  vacib  quruluşlarından  biri  onun  obyentlərinin  iqtisadi 

təyinatına  görə  bir-birindən  fərqləndirilməsi  nəticəsində  yaranır  və 

özünə  aşağıdaKiları  daxil  edir:  istehlaK  şeyləri  bazarı,  əməK  bazarı, 

elmi-texnİKİ  yenilİKİər  bazarı  və  s.  Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  bu 

bazarların hər birinin həm ayrılıqda normal fəaliyyəti, həm də onların 

səmərəli qarşılıqlı əlaqəsi inKİşaf etmiş bazar infrastruKturu şəraitində 

mövcud olur və onun vasitəsilə həyata Keçirilir. 

Deməli,  bazar  infrastruKturu  bazarın  müxtəlif  formalarının 

fəaliyyəti  üçün  zəruri  iqtisadi  mühitin  yaranmasına  xidmət  edir, 

nəticədə  isə  bütövlÜKdə  bazar  iqtisadi  sisteminin  normal  fəaliyyəti 

təmin edilir. 

Bazar  infrastruKturunun  ən  vacib  tərKİb  hissələri  Kİmi  əmtəə, 

fond,  valyuta  və  əməK  birjaları,  lizinq  Kampaniyaları,  bauKİar, 

auKsionlar, yarmarKalar və s. çıxış edirlər. 

§2. Birja və onun növləri 

İnKİşaf  etmiş  Qərb  öİKƏİərinin  təcrübəsi  bazar  iqtisadiyyatı 

şəraitində birjaların mühüm rol oynadığını sübut edir. Birjaların əsas 

vəzifəsi  iqtisadiyyatı  yalnız  xammal.  Kapital  və  ya  xarici  valyuta  ilə 

tə'min  etməK  deyil,  o  əmtəə.  Kapital,  valyuta  və  iş  qüvvəsi 

bazarlarının  işini  qaydaya  salmalı,  onların  normal  fəaliyyətini  təşKİl 

etməlidir. 

Birja  dedİKdə,  (latınca  «bursa»  -  sözündən  olub  pul  Kisəsi  de- 

məKdir)  əmtəələrin  alqı-satqı  prosesi  ilə  məşğul  olan  bazarın  təş- 

Kİlati  forması  başa  düşülür.  Bununla  belə  birja,  bazarın  digər 

növlərindən  fərqli  olan  bir  sıra  xüsusiyyətlərə  malİKdir.  Məsələn, 

birjada  alqı-satqı  əməliyyatları  bilavasitə  istehsalçı  və  istehlaKçı 

arasında deyil, öz əlində hər hansı bir əmtəəyə olan tələb və təKİi- fi 

mərKəzləşdirmiş vasitəçilər - ticarət agentləri, dəllallar və s. vasitəsilə 

həyata  Keçirilir.  Birjalar  bazarın  digər  növlərindən  (məsələn, 

yarmarKadan, auKsiondan) fərqli olaraq daim fəaliyyət göstərir. Onun 

öz daimi iş yeri və iş saatı vardır. Birjada bağlanılan sövdələşmələrin 

haqqı qarşı tərəfin hesabına ya dərhal, ya da Kİ, müəyyən müddətdən 

sonra  Köçürülə  bilər.  İKİnci  halda,  birjada  satılan  məhsul  dərhal 

sahibini dəyişib alıcının sərəncamına daxil olsa da, onun haqqı tərəflər 

tərəfindən  razılaşdırılmış  müddətdə  ödənilir.  Həm  də  bu  zaman 

alınmış  əmtəənin  haqqının  ödənilməsi  ilə  birgə  satış  vaxtı  mövcud 

olan  Kursla  (səviyyə  ilə)  hazırKi  (faKtİKİ)  Kurs  arasındaKi  fərq 

tərəflərdən biri tərəfindən də ödənilir. 

211 

---

Bazar infrastruKturu 

Birjada alqı-satqı əməliyyatları buranın üzvü olub, vasitəçi rolunda 

çıxış edən broKerlər və dilerlər tərəfindən həyata Keçirilir. Hər şeydən 

əvvəl göstərməK lazımdır 

K

İ ,

 

birjada vasitəçi rolunda çıxış etməK üçün 

orada  yer  almaq  lazımdır.  Birjada  yerin  Kəmiyyəti  məhduddur 

(məsələn, Nyu-YorK birjasında 1366 yer var) və onun qiyməti tələb və 

təKİifin tə'siri altında formalaşır. 

BroKer  birjanın  hər  bir  növündə:  əmtəə,  qiymətli  Kağızlar  və 

valyuta  birjasında  vasitəçilİK  edən  şəxsdir.  BroKer  ona  almaq  və 

satmaq tapşırığı verənin adından və onun hesabına fəaliyyət göstərir, 

vasitəçiliyə görə müəyyən gəlir (broKerc) əldə edir. 

Diler  dedİKdə,  fond  birjasının  üzvü  olan  ayrıca  şəxs,  firma  başa 

düşülür. Əgər broKer alqı-satqıda yalnız vasitəçilİK edir və buna görə 

də  mənfəət  götürürsə,  diler  həm  də  sonradan  daha  baha  qiymətə 

satmaq  məqsədi  ilə  qiymətli  Kağızlar  alır.  Bundan  əlavə,  dilerlər 

bir-birilə, broKerlərlə, bilavasitə alıcı və ya satıcılarla sövdələşmələrə 

girə  bilərlər.  Bəzi  hallarda  ayrı-ayrı  Kommersiya  banKİarı  da  diler 

simasında çıxış edə bilərlər. Birjaların qeyd edilən üzvlərindən başqa 

dünyanın bəzi fond birjalarının özünə məxsus üzvləri də vardır. Buna 

misal  olaraq  Nyu-YorK  birjasında  mütəxəssisləri  (yalnız  müəyyən 

qiymətli  Kağızlar  ilə  ticarət  aparırlar),  London  birjasında  cobberləri 

(alqı-satqı  əməliyyatlarını  yalnız  broKerlərlə  aparırlar)  göstərməK 

olar.  Bundan  əlavə  deməK  olar  Kİ,  hər  birjada  dövlət  broKerləri 

(yalnız dövlətin qiymətli Kağızları ilə ticarət əməliyyatları aparanlar), 

bəzi  birjalarda  isə  əməliyyat  dəllalları  (broKerlərin  tapşırıqlarını 

yerinə yetirib buna görə haqq alanlar) fəaliyyət göstərirlər. 

Birjaların 

fəaliyyətində 

onların 

adı 

çəKİlmiş 

üzvlərinin 

(broKerlərin,  dilerlərin  və  s.)  rolu  çox  böyÜKdür.  Belə 

K

İ ,

 

onlar  çox 

vaxt öz  əllərində  əmtəəyə  olan  tələb  və  təKİifi  cəmləşdirir  və  bunun 

əsasında qiymətli Kağızların Kursunu müəyyənləşdirirlər. 

Birjada  Keçirilən  əməliyyatlar  ya  onu  təşKİl  edənin,  ya  da 

K

İ ,

 

müvafiq  dövlət  idarəsinin  nəzarəti  altında  baş  verir.  Birjada 

qiymətlərin  səviyyəsinə  təsir  etməK  məqsədilə  iri  həcmli 

sövdələşmələr  aparmaq,  sün'i  surətdə  birja  Kursunun  səviyyəsinin 

enməsi  və  qalxmasına  təsir  edə  biləcəK  şayiələr  buraxmaq  qəti 

qadağandır, Hər bir öİKədə birjanın normal işini sün’i surətdə pozan 

halların tədqiqi ilə birja ticarəti qaydaları üzrə Komitə və yaxud buna 

uyğun  digər  təşKİlatlar  məşğul  olur,  günahnarlar  ciddi  (cərimə 

ödəməKİə,  hətta  azadlıqdan  məhrum  edilməKİə və  s.)  cəzalandırılır, 

Birjanın işində alıcı və satıcı simasında iştiraK edən bütün tərəflər birja 

tərəfindən  görülən  xidmətlər  üçün  uyğun  ödənclər  verirlər.  Bundan 

əlavə, 

birjada 

yer 

almaq 

üçün 

verilən 

haqq, 

bağlanmış 

sövdələşmələrdən Komisyon ayırmaları və s. bir- 

212

 

---