Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

SosiaL-demoKrat bazar modelinin xaraKterİK xüsusiyyətləri 

sizliyə  görə  müavinətlərin  verilməsinə  ayrılır.  ABŞ-da  bu  göstərici  1/4  hissəni 

təşKİl 

edir. 

Digər  bazar  modellərindən  fərqli  olaraq,  İsveç  bazar  modelində, 

iqtisadiyyatın  müxtəlif  sahələrində  çalışan  fəhlələrin  əməK  haqları 

arasındaKi  fərq  o  qədər  böyÜK  deyil.  Misal  üçün  80-ci  illərin 

axırlarında  sənayedə  çalışan  qadınların  əməK  haqqı.  Kişilərin  əməK 

haqlarından  İsveçdə  10  faiz  geri  qalırdısa,  İtaliyada,  Norveçdə, 

DanimarKada  15-16,  Fransada,  Finlandiyada,  BelçİKada,  AFR-də, 

İngiltərədə 20-30, Yaponiyada isə 50 faiz çox geri qalırdı. 

Sosial-demoKrat  və  ya  İsveç  modeli  daxilində  sosial  ideyaların 

həyata  Keçirilməsi  yolunda  atılan  addımlardan  biri  də  «Zəh- 

mətKeşlər  fondu»  adlanan  xüsusi  fondun  yaradılmasıdır. 

Bu 

fond 

şirKətlərin  mənfəətindən  xüsusi  vergilər  və  əməK  haqqı  fondundan 

verilən  əlavə  ödəmələr  hesabına  maliyyələşdirilir.  Yığılan  vəsaitlər 

səhmlərin  və  digər  qiymətli  Kağızların  alınmasına  sərf  olunur. 

«ZəhmətKeşlər  fondu»  fond  birjasında  qeydiyyatdan  Keçən  hər  bir 

şirKətin səhmlərinin 6 faizinə qədərini əldə edə bilər. 

Bazar  iqtisadiyyatının  sosial-demoKrat  modelində  bir  tərəfdən, 

məşğulluğun  müdafiəsi  ilə  sosial  proqramların  həyata  Keçirilməsi 

arasında,  digər  tərəfdən  isə  yÜKSƏK  artım  tempinə  nail  olunması, 

səmərəliliyin  yÜKSƏİməsi  ilə  inflyasiyaya  qarşı  mübarizə  arasında 

ziddiyyətlər  mövcuddur.  Bu  ziddiyyətlərin  dərinləşməsi  bazarın  bu 

modelinin  bir  sıra 

KÖK

I

Ü 

cəhətlərinin  təcrübədə  pozulmasına  gətirib 

çıxarmışdır.  Belə  Kİ,  əməK  müqavilələrinin  artıq  ayrı-ayrı  sahələr  və 

müəssisələr  səviyyəsində  bağlanılmasına  başlanılmış,  bir  sıra  dövlət 

seKtoru  müəssisələrinin  özəlləşdirilməsi  həyata  Keçirilmiş,  transfert 

ödəmələrin və imtiyazların azaldılması halları olmuşdur. 

§5. Azərbaycan üçün bazar iqtisadiyyatı 

modelinin seçilməsi 

Planlı təsərrüfatdan bazara Keçid dövründə, bazar iqtisadiyyatının 

hansı  modelindən  təcrübədə  istifadə  edilməsi  nəzəri  və  praKtİKİ 

əhəmiyyət  KƏsb  edir.  Bazar  iqtisadiyyatına  Keçidin 

ÜK 

illərində 

bazarın  hansı  modelinin  Azərbaycan  reallığına  daha  çox  uyğun 

gəlib-gəlməməsi  ayrıca  bir  problem  Kİmi  qarşıya  qoyulub  müzaKİrə 

edilmirdi.  Söhbət,  ancaq  bazar  təsərrüfatının  müxtəlif  tiplərini,  onun 

hər  hansı  bir  modelini  ayırmadan  planlı  iqtisadiyyatdan  bazar 

iqtisadiyyatına  Keçiddən  gedirdi.  Eyni  zamanda  bazara  Keçidin 

ÜK 

dövrlərində Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatı- 

205 

---

Bazar iqtisadiyyatının modelləri 

nın  amerİKan  modelindən  istifadə  edilməsinə  daha  çox  üstünlÜK 

verilirdi. İnflyasiya və büdcə Kəsirinin aradan qaldırılmasını qarşısına 

məqsəd  qoyan  monetarizm  siyasəti  dövlətin  iqtisadiyyata  ən  az  və 

ehtiyatla müdaxilə etməsini nəzərdə tutur. Monetarizm- iqtisadiyyatda 

pul  amillərinin  mühüm  rol  oynamasını  göstərən  stabilləşdirmə 

nəzəriyyəsidir.  Monetaristlər  iqtisadiyyatın  tənzimlənməsini  hər 

şeydən  əvvəl  pulun  həcmi,  emissiyası,  tədavüldə  və  ehtiyatda  olan 

pulun  miqdarı  üzərində  dövlətin  nəzarətində  görürlər.  İqtisadi 

islahatların 

ÜK 

illərində  bir  çoxları  göstərirdilər 

Kİ, 

bazar  öz-özünə 

iqtisadiyyatın  bütün  problemlərini  həll  etməyə,  disproporsiyaları 

aradan  götürməyə,  struKtur  dəyişİKİİKİə-  rini  həyata  Keçirməyə 

qadirdir.  Buna  görə  də  iqtisadiyyatın  nə-  inKİ  fiəddən  artıq 

dövlətləşməsinin  qarşısını  almaq,  hətta  dövlətin  iqtisadiyyata 

müdaxiləsini  minimuma  endirməK  lazımdır.  Dövlətin  iqtisadi 

siyasətində  belə  bir  Kursun  həyata  Keçirilməsi  nəticəsində,  mövcud 

olan  pulsuz  təhsil  və  səhiyyə  sistemi  tədricən  aradan  qaldırılır  və  bu 

sahələrdə  Kommersiya  prinsiplərindən  geniş  istifadə  edilməsinə 

başlanılırdı. Sosial-siyasət isə əhalinin ən Kasıb və ən aşağı səviyyədə 

yaşayan hissəsinə KÖməK edilməsinə yönəldilirdi. 

Müəyyən vaxt KeçdİKdən sonra, 

«

ŞOK 

terapiyası »nın iqtisadiyyatda 

xoşagəlməz nəticələr verməsi aydın olduqda, mə'lum oldu Kİ, nəinKİ 

əhalinin ƏKsər hissəsinin maddi vəziyyəti pisləşmiş, hətta səhiyyə və 

təhsil  sahələrinin,  bütövlÜKdə  sosial  sferanın  maliyyə  imKanları  ağır 

vəziyyətə düşmüşdür. Artıq bu dövrdə sosial sferanın müdafiəsi üçün 

KonKret  tədbirlər  görülməKİə  yanaşı,  iqtisadi  ədəbiyyatda  bazar 

iqtisadiyyatının  modelləri  haqqında  fi-  Kİrlər  söylənilməyə  və  bu 

modellərin  hansının  Azərbaycan  üçün  daha  yönümlü  olması  tədqiq 

edilməyə  başlanıldı.  Hələ  o  dövrdə  göstərildi  Kİ,  Azərbaycan  reallığı 

üçün 

amerİKan 

(liberal) 

modelinin 

istifadə 

edilməsi 

qeyri-mümKÜndür  və  sosial  yönümlü  bazar  iqtisadiyyatının 

yaradılmasına doğru addımlar atılması məqsədəuyğundur. 

Azərbaycanda  bazar  iqtisadiyyatının  amerİKan  modelinin  tətbiq 

edilməsi səbəbini onunla izah etməyə çalışırlar Kİ, 70 il ərzində bizdə 

cəmiyyət hesabına yaşama (sosial müftəxorluq) prinsipi hÖKm sürüb, 

hal-hazırda  bunu  düzəltməK  lazımdır.  İndi  cəmiyyətin  hər  bir  üzvü 

sahibKar, müİKİyyətçi olmaqla, AmerİKa vətəndaşları Kİmi, özlərinin 

şəxsi  tələbatlarını  öz  gücləri  hesabına  ödəməlidirlər,  yə'ni  bu 

cəmiyyətdə hərə öz gücünə arxalanmalıdır. 

Əlbəttə,  bazar  təsərrüfatına  Keçid  müəyyən  dərəcədə  cəmiyyət 

hesabına yaşama (sosial müftəxorluq) prinsipini aradan qaldırır. 

206

 

---