Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modeli 

də  dövlət  müİKİyyəti  daxilində  də  (poçt,  dəmir  yolu  və  s.)  rəqabət 

məhduddur.  İqtisadiyyatın  digər  seKtorlarına  gəldİKdə  isə,  rəqabət 

prinsipi 0 vaxta qədər həyata Keçirilir Kİ, bu xalq təsərrüfatına heç bir 

xələl  gətirməsin.  Rəqabətin  məqsədi  bazarlarda  ren-  tabelli  olmayan 

müəssisələrin  sıxışdırılması,  gələcəndə  isə  onların  bağlanması  və  ya 

istiqamətlərində müəyyən struKtur dəyi- şİKİİKİəri edilməsidir. 

Rəqabətin  inKİşafına  tə'sir  edən  amillərdən  biri  də  Qərbi 

Almaniyada  iri  müəssisələrlə  yanaşı,  onun  iqtisadiyyatının  əsasını 

təşKİl  edən  orta  və  xırda  müəssisələrin  olmasıdır.  Bu  müəssisələrdə 

hal-hazırda  bütün  işləyənlərin  3/5  hissəsi  çalışır.  AFR-də  yığılan 

vergilərin təqribən yarısı, iqtisadiyyata qoyulan bütün investisiyaların 

2/5 hissəsi, qabaqcıl təhsil ocaqlarında təhsil alanların 85 faizi orta və 

xırda müəssisələrin payına düşür, AFR-in iqtisadiyyatında 90-cı illərin 

əvvəllərində 2,1 mln.  xırda və orta firmalar fəaliyyət göstərib, bunun 

da  böyÜK  bir  hissəsi,  deməK  olar  Kİ,  1,7  mln.  xırda  (işçilərin  sayı  9 

nəfər olan) firmaların payına düşüb. Xırda və orta müəssisələrin çoxu 

istehsal  və  sosial  xidmət  sahələrində  mövcuddur.  Bunların  bir  çoxu 

ailə  müİKİyyə-  tindədir,  BöyÜK  bir  hissəsini  isə  azad  sənət 

nümayəndələri  -  hə-  Kİmlər,  hüquqşünaslər,  iqtisad  və  maliyyə 

sahəsində  məsləhətçilər,  arxiteKtorlar,  müəllimlər  və  digərləri  təşKİl 

edir. 

Orta  və  xırda  firmalar  risKİi  elmi-texnİKİ  tədqiqatlar  aparır,  iş 

qüvvəsinin  müəyyən  dərəcədə  məşğulluğunu  tə’min  edir.  Xırda  və 

orta  firmalar  innovasiya  aKtivliyi  ilə  seçilir.  Xalq  təsərrüfatında 

yaradılan  5  patentdən  təxminən  4-ü  bu  firmaların  payına  düşür. 

AFR-də  xırda  və  orta  istehsala  yardım  proqramı  İKİ  istiqamətdə 

həyata  Keçirilir.  Birincisi,  bu  müəssisələrə  iri  Konsernlərə  qarşı 

rəqabətdə  özlərinin  spesifİK  üstünlÜKİərini  göstərmələri  üçün 

əlverişli  şərait  yaradılır,  İKİncisi,  vergi  və  digər  sahələrdə  onlara 

imtiyazlar verilir. 

Sosial  bazar  təsərrüfatı  modelində  dövlətin  iqtisadiyyata 

müdaxiləsi böyÜK əhəmiyyət Kəsb edir. Neoliberal iqtisadçılar liberal 

iqtisadçılardan, dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin zəruriliyini 

müdafiə etməsi ilə fərqlənirlər. Neoliberallar qeyd edirlər Kİ, dövlətin 

məhz 

passivliyi 

üzündən 

rəqabət 

pozulur, 

inhisarlar 

öz 

hÖKmranlıqlarından  həddən  artıq  istifadə  edirlər  və  bunun  da 

nəticəsində  iqtisadiyyatda  pozucu  mənfi  hallar  baş  verir.  Dövlət 

həyata  Keçirdiyi  sosial-iqtisadi  siyasətində,  iqtisadiyyata  o  vaxt 

müdaxilə  edir  Kİ,  bazar  mexanizmi  cəmiyyətdə  istehsal  amillərinin 

optimal  bölgüsünü  və  belə  bölgünün  optimal  nəticələrini  tə'min 

etməsin. Dövlət eyni zamanda bazar mexanizminin normal fəaliyyətini 

tə'min edən ümumi şərtləri formalaş- 

197 

---

Bazar iqtisadiyyatının modelləri 

dırır.  Dövlətin  iqtisadi  siyasət  funKsiyasına  rəqabətin  müdafiə  və 

inKİşaf  etdirilməsi,  yə'ni  xırda  və  orta  müəssisələrə  yardım 

göstərilməsi,  iqtisadiyyatda  struKtur  dəyişİKİİKİərinin  həyata 

Keçirilməsi,  təhsilin  və  elmi  tədqiqatların  inKİşafı,  əməK  bazarının 

tənzimlənməsi  tədbirləri  daxildir.  Tam  və  ya  qismən  dövlət  müİKİy- 

yətində olan müəssisələr əhalinin bir çox əmtəələrə və xidmətlərə olan 

ictimai tələbatların ödənilməsini tə'min edir. 

AFR-in iqtisadiyyatında dövlət seKtorunun payı çox böyÜK deyil. 

Dövlət  seKtoru  milli  sərvətin  30  faizini,  əsas  Kapitalın  30  faizdən 

çoxunu,  məşğul  əhalinin  8  faizini,  investisiyaların  18  faizini,  ümumi 

milli  məhsulun  7  faizini  (dövlətin  ümumi  milli  məhsulda  payı 

Avstriyada  -  26,  Fransada  -  20,  İsveçdə  -  14  faiz)  təşKİl  edir.  1985-ci 

ildən öİKədə həyata Keçirilən özəlləşdirmə siyasəti nəticəsində bir çox 

iri sənaye  firmalarında dövlətin rolu sıfra endirilmişdir. Əgər 1982-ci 

ildə  dövlət  müİKİyyətində  1000  müəssisə  var  idisə,  1989-cu  ildə 

onların  sayı  ancaq  33  olmuşdur.  BeləlİKİə,  AFR-də  özəl  seKtorla 

yanaşı inKİşaf etmiş dövlət seKtoru fəaliyyət göstərir. 

Bazarın  alman  modelində  dövlət  tənzimlənməsi  ABŞ-a  nisbətən 

iqtisadiyyatın  daha  çox  hissəsini  əhatə  edir  və  daha  geniş  dövlət 

seKtoruna əsaslanır. Dövlətin məcmu xərcləri ümumi daxili məhsulun 

təqribən  50  faizini  təşKİl  edir,  bu  ABŞ-a  nisbətən  1,5  dəfə  çox, 

İsveçrəyə nisbətən isə azdır. Müəssisələrin fəaliyyətinin tənzimlənməsi 

əsasən  maliyyə  və  vergi  tədbirləri  vasitəsilə  həyata  Keçirilir.  Burada 

əsas  rol  Almaniyada  mərKəzi  banK  sayılan,  müstəqil  federal  banKa 

məxsusdur.  Alman  federal  banKinın  həyata  Keçirdiyi  sosial-iqtisadi 

vəzifələrə  qiymətlərin  səviyyəsini  sabit  saxlamaq,  məşğulluğun 

səviyyəsini  yÜKSəltməK,  xarici  iqtisadi  əlaqələrdə  müvazinətə  nail 

olmaq,  daimi  iqtisadi  artımı  tə'min  etməK  daxildir.  Alman  federal 

banKi  qiymətlərin  sabit  qalmasına  əsas  məsələ  Kİmi  baxır,  belə 

K

İ,

 

pulun dəyərinin sabit qalması bazar təsərrüfatının normal fəaliyyətinə, 

sabit  iqtisadi  artıma  və  məşğulluğun  səviyyəsini  yÜKSəltməyə  tə'sir 

göstərir. Son vaxtlar dövlətin struKtur siyasətində subsidiyaların rolu 

artır. 

Sosial  yönümlü  bazar  iqtisadiyyatı  modelinin  əsas  cəhətlərindən 

biri də onun güclü sosial siyasət sisteminə malİK olmasıdır. Bu siyasət 

əhalinin gəlirləri arasında mövcud olan fərqləri minimuma endirməK 

məqsədilə  dövlətin  həyata  Keçirdiyi  yenidən  bölgü  siyasətini,  sosial 

tə'minat  və  sosial  sığorta  sisteminin  yaradılmasını  və  İnKİşaf 

etdirilməsini,  minimum  yaşayış  həddinə  tə'minat  verilməsini,  mənzil 

təsərrüfatı  sahəsinə  subsidiyalar  və  imtiyazlar  verməKİə  sosial 

yardımları  əhatə  edir.  Sosial  siyasət  gəlirlərin  yenidən  bölgüsünə 

əsaslanır. 

AFR-də 

vergilərin və mütləq xaraK- 198 

---