Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazar iqtisadiyyatı modellərinin fərqləndirici me’yarları 

rinin  Ümumi  fərqləndirici  me'yarlarını  göstərməyə  imKan  verir.  Belə 

me'yarlar dövlətin iqtisadiyyata və sosial münasibətlərə tə'sir səviyyəsi 

ilə müəyyən olunur. Dövlətin iqtisadiyyata tə'siri və sosial tələbatların 

ödənilməsi  səviyyəsi  liberal  modeldən  neoli-  beral  və  daha  sonra  isə 

sosial-demoKrat  modelinə  doğru  irəlilə-  dİKCə  artır.  Liberallar  belə 

hesab edirlər Kİ, dövlət iqtisadiyyata müdaxilə etməməlidir və ancaq 

sosial ödənişlərin yerinə yetirilməsi ilə məşğul olmalıdır. Real həyatda 

dövlətin  iqtisadiyyata  minimum  müdaxiləsi  və  əhalinin  ən  az 

tə’minatlı  (işsizlərə  və  s.)  təbəqələrinin  ehtiyaclarının  ödənilməsi  baş 

verir. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial ödəmələrin 

əhalinin daha geniş Kütləsinə verilməsi nəzərdə tutulur. Bununla belə 

dövlət  müəssisələrin  vəsaitləri  və  sığorta  fondları  ilə  yanaşı  vəsait 

ayıraraq  bu  işlərin  həyata  Keçirilməsində  yaxından  iştiraK  edir. 

Sosial-de-  moKrat  və  ya  İsveç  modelində  əhalinin  sosial  tələblərinin 

yerinə  yetirilməsində  və  vəsaitlərin  yenidən  bölüşdürülməsində 

dövlətin  rolu  daha  da  böyÜKdür.  Ümumiyyətlə,  sosial  problemlərin 

həll olunması səviyyəsi, bu və ya digər bazar iqtisadiyyatı modelinin 

mühüm xüsusiyyətlərindən biridir. 

Qeyd  etməK  lazımdır 

Kİ, 

bazar  iqtisadiyyatının  bütün  göstərilən 

modellərində  bazar  eyni  tiplidir  və  ümumi  qanunlar  əsasında  fəaliyyət 

göstərir. Bazar iqtisadiyyatının modelləri isə, dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə 

etməsi  və  əhalinin  sosial  tələblərinin  ödənilməsi  səviyyəsi  ilə  müəyyən 

olunur. Bununla yanaşı bazar iqtisadiyyatının fəaliyyət göstərməsinə bu və ya 

digər model öz tə'sirini göstərir. Məsələn, Almaniya iqtisadiyyatında xırda və 

orta istehsal ABŞ-a nisbətən daha böyÜK rol oynayır, burada inhisarçılıq aşağı 

səviyyədədir. Bu, sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modelinin tələblərindən 

irəli gəlir. 

İqtisadi 

ədəbiyyatda 

bazar 

iqtisadiyyatının 

tiplərinin 

və 

modellərinin  sayı  haqqında  müxtəlif  fİKİrlər  mövcuddur.  Bir  qrup 

alimlər,  bazar  iqtisadiyyatının  ancaq  3  modelinin  (amerİKan,  alman, 

İsveç)  olmasını,  digərləri  isə  -  bunlarla  yanaşı  eyni  zamanda  yapon, 

Fransa, Çin, Cənubi Koreya və s. modellərinin varlığını da göstərirlər. 

Hər bir öİKənin öz fərqli cəhətləri var və hər bir öİKənin iqtisadiyyatı 

digər  öİKƏlərin  iqtisadiyyatından  fərqlənir.  Yapon  iqtisadiyyatının 

(onun  mədəniyyəti,  xalqının  mentaliteti,  tarixi  KÖKİəri,  bir  firmaya 

bağlılıq  ən'ənələri  ilə  əlaqədar)  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  vardır. 

Əgər  biz  öz  tədqiqatımızı  hər  bir  öİKənin  xüsusiyyətlərini 

göstərməKİə davam etdirsəK, onda öİKƏlərin miqdarına uyğun bazar 

iqtisadiyyatı  modellərini  əldə  etmiş  olarıq.  Bir  halda  Kİ,  bazar 

iqtisadiyyatı  modeli  və  ya  tipi  müəyyən  parametrlərə  malİKdir 

(müİKİyyətin formasının struK 

191 

---

Bazar iqtisadiyyatının modelləri 

turu,  dövlət  tənzimlənməsinin  rolu,  tənzimlənmənin  spesifİK 

mexanizmləri,  büdcə  və  Kredit-maliyyə  sistemi  vasitəsi  ilə  yenidən 

bölgünün  səviyyəsi,  əhalinin  çox  və  ya  az  hissəsinin  sosial  siyasətlə 

əhatə  edilməsi  dərəcəsi)  -  onda  bu  parametrlərin  daxilində  onların 

funKsional  asılılığı  ilə  əlaqədar  bazar  iqtisadiyyatının  modelləri 

haqqında  fİKİr  yürütməK  olar:  bu  və  ya  digər  parametrin  (məsələn, 

dövlət  müİKİyyətinin)  olmaması  və  ya  az  hissəyə  malİK  olması;  bu 

parametrin  az  və  ya  çox  inKİşaf  etməsi  və  nəhayət,  bu  və  ya  digər 

parametrin  yÜKSƏK  paya  malİK  olması.  Göstərilən  bu  3  növ 

funKsional asılılığa uyğun, bazar iqtisadiyyatı 3 modelə ayrılır. Bazar 

iqtisadiyyatının 3 modelindən hər biri müasir iqtisadi fİKİrdə liberal, 

neoliberal 

və 

sosial-demoKrat 

istiqamətlərinin 

nəzəri 

Konsepsiyasını özündə 

ƏKS 

etdirir. 

Bazar  iqtisadiyyatı  modelləri  arasındaKi  sərhədlərin  şəffaf  olması 

və  bir-birinə  yaxınlaşması  ilə  əlaqədar,  bə'zən  bazar  iqtisadiyyatı 

modellərinin  seçilməsi  və  öyrənilməsi  əleyhinə  fİKİrlər  söylənilir. 

Doğrudan  da,  bazar modellərinin  yaxınlaşması  səbəbindən,  bu  və  ya 

digər  öİKədə  müəyyən  modelin  xalis  formada  seçilməsi  çətinləşir. 

Məsələn,  liberal  amerİKan  modeli  üçün  ümumi  milli  məhsulda, 

büdcənin payının nisbətən az hissəyə malİK olması xaraKterdir, ancaq 

ABŞ-da  büdcənin  payı  ümumi  milli  məhsulda  yÜKsəKdir.  Bu, 

büdcədən maliyyələşdirilən hərbi xərclərin 

yÜKSƏK 

olması ilə bağlıdır. 

Əgər  real  həyatda  bazar  iqtisadiyyatının  bu  və  ya  digər  modelinin 

göstərilən  xüsusiyyətləri  çətinlİK-  lə  özünü  xalis  formada  büruzə 

verirsə,  bu  heç  də  iqtisadi  nəzəriyyədə  modellərin  xalis  formada 

baxılmasını və öyrənilməsini inKar etmir. 

Bazar  iqtisadiyyatının  müxtəlif  modellərinin  yaxınlaşması  aşa- 

ğıdaKi  hallarda  baş  verə  bilər.  Birincisi,  bu  və  ya  digər  öİKədə 

sosial-iqtisadi  mühitin  dəyişməsi,  iqtisadi  siyasətdə  dəyişİKİİK-  lərə, 

əvvəİKİ  iqtisadi  baxışlara  yenidən  baxılmasına  və  yeni  mövqelərə 

Keçilməsinə  səbəb  olur.  İqtisadiyyatın  inKİşafı  bazar  təsərrüfatı 

modellərinin 

inKİşafına, 

onların 

təKamülünə 

və 

müəyyən 

dəyişİKİİKİərinə  tə’sir  edir.  İKİncisi,  bazar  təsərrüfatı  modellərinin 

yaxınlaşması,  növbəti  seçKİlərdə  iqtidar  üzərində  müxalifət 

partiyalarının  qələbə  çalması  sayəsində  siyasi  hadisələrdə  baş  verən 

dəyişİKİİKİərdir.  Məsələn,  İngiltərədə  leyboristlər  haKİmiyyətə 

gəldİKdə  milliləşdirməni  həyata  Keçiriblərsə,  Konservatorlar  qələbə 

çaldıqdan  sonra  özəlləşdirməni  həyata  Keçiriblər.  Deməli,  bazar 

iqtisadiyyatının  bu  və  ya  digər  modelində  yeni  meyllərin  meydana 

gəlməsi,  seçKİlərdə  digər  partiyanın  qələbə  əldə  etməsi  nəticəsində 

iqtisadi siyasət Kursunda baş verən dəyişİKİİKİərlə bağlıdır. 

192 

---