Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Qiymət və onun əmələ gəlməsi mexanizmi 

İstehsalçılarının,  ən  vacibi  isə  son  istehlaKçıların,  vergi  ödəyən  adi 

vətəndaşların  mənafeyi  ilə  üst-üstə  düşməsini  tə’min  edən  vergi 

siyasəti vasitəsilə yerinə yetirilir. 

Əlavə  dəyər  vergisi  və  aKsizlər  yeni  vergi  sisteminin  əsas  üs- 

tünlÜKİərindəndir.  Qüvvədə  olan  qanunvericiliyə  görə  əlavə  dəyər  vergisi, 

əmtəələrin bilavasitə əhaliyə satışı qiymətinin bir hissəsidir. Sərbəst buraxılış 

qiymətlərinin  səviyyəsi  də  istehsalçının  qiymətinə  əlavə  olunan  verginin 

mütləq həcmindən asılıdır. 

Dövlət  tənzimlənməsinin  birbaşa  metodları  ilə  yanaşı  qiymətin 

əmələgəlmə prosesinə tə’sir göstərən dolayı metodlar da mövcuddur Kİ, onlar 

əlaqəli  şəKİldə  dövlət-inhisar  tənzimlənməsinin  ümumi  alətləri  hesab 

edilirlər. 

Qiymətlərin  əmələ  gəlməsinə  tə’sirin  dolayı  metodları  Qərbi  Avropa 

öİKələrində  XX  əsrin  başlanğıcından  tətbiq  edilir.  Bu  metodlar,  adətən 

KonyuKturanın  dəyişdirilməsinə,  maliyyələşdirmə,  valyuta  və  vergi 

əməliyyatları  sahəsində  vəziyyətin  sabitləşməsinə,  ümumilində  isə  tələb  və 

təKİif 

arasında 

nisbətin 

normalaşdı- 

rılmasına 

yönəldilmişdir 

və 

manroiqtisadi  xaranter  daşıyırlar.  Həmin  metodlara  dövlət  tədarÜKÜ,  vergi 

sistemi,  pul  tədavülü  və  Kredit  sisteminin  tənzimlənməsi,  dövlət  xərclərinin 

tənzimlənməsi,  dövlət  əsaslı  vəsait  qoyuluşu  siyasəti,  amortizasiya 

normalarının qoyulması və başqaları aiddir. 

Dolayı  metodların  Köməyi  ilə  dövlət  tələb  və  təKİif  arasında  tarazlığın 

əldə edilməsinə və saxlanmasına, bununla da bütün iqtisadiyyat miqyasında 

qiymətlərin uyğun və tədricən artımına nail olmağa çalışır. 

İnKİşaf  etmiş  öİKƏlərdə  qiymətlərin  tənzimlənməsinin  dolayı 

metodlarına,  dövlət  tərəfindən  torpaq  rentasının,  uçot  dərəcələrinin, 

əməK  haqqının  (əgər  qiymətlərin  birbaşa  tənzimlənməsi  ilə  əlaqədar 

deyilsə),  eləcə  də  qiymətlərin  əmələ  gəlməsinə  tə’sir  göstərən  digər 

amillərin tənzimlənməsinə yönəldilmiş fəaliyyətlər də aid edilir. 

Son  illərdə  qiymətlərin  dolayı  metodlarla  tənzimlənməsi  təcrübəsi  öz 

mahiyyətini itirməKdədir. Bu, hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır 

K

İ,

 

müasir 

bazar  inhisar  tənzimlənməsi  ilə  yÜKsəK  dərəcədə  bağlıdır  və  onunla 

məhdudlaşır. Bu vəziyyət inKİşaf etmiş öİKƏlərə də xasdır. 

ƏKSər  məhsulların  qiymətləri  iri  inhisar  firmaları  tərəfindən  müəyyən 

olunur. Tələbin dəyişməsi ilə inhisarlar əvvəllər müəyyən edilmiş qiymətləri 

saxlayaraq istehsal həcmini tez-tez dəyişirlər. 

Bir  çox  hallarda  qiymətlərə  nəzarətin  birbaşa  metodları  ilə  dolayı 

metodları ziddiyyət təşKİl etməyərəK üzvi əlaqələnirlər: ümumi inflyasiyaya 

qarşı siyasət və qiymətlərin əmələgəlmə prose- 

186

 '

 

---

Bazar iqtisadiyyatı və qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi 

sinə  dolayı  metodlara  tə’sirlə  bağlı  tədbirlər  bilavasitə  dövlət 

tənzimlənməsinin  birbaşa  metodları  ilə  tamamlanırlar.  Dövlət 

qiymətlərin hərəKət rejiminin müəyyən olunması yolu ilə, onların sabit 

səviyyədə  «dondurulmasının»  KÖməyi  ilə,  istehsal  xərclərinin 

ayrı-ayrı  maddələrinə  nəzarət  etməK  vasitəsilə,  müəssisələrin 

məhsullarının  qiymətlər  səviyyəsini  müəyyən  etməKİə  bağlı 

qərarlarına  müdaxilə  edir.  BeləlİKİə,  Kortəbii  bazar  mexanizmi 

inhisarlar  tərəfindən  tənzimlənmə  ilə  birlİKdə  geniş  təKrar  istehsal 

üçün normal şəraitin tə’min edilməsi ilə bağlı birbaşa dövlətin inhisar 

tənzimlənməsi ilə tamamlanır. 

Qiymətlərin  dövlət  tənzimlənməsi  qanunvericilİK,  inzibati  və 

məhKəmə  xaraKterli  ola  bilər.  Parlament  tərəfindən  qiymətlər  üzrə 

qanunların  qəbul  edilməsi  müəssisələr,  eləcə  də  onlarla  dövlət 

arasındaKi münasibətlər üçün hüquqi  əsaslar yaradırlar. Bu qanunlar 

KompleKsi  müİKİ  hüququn  tərKİb  hissəsi  olan  qiymət  hüququnu 

təşKİl edir. Səlahiyyətli orqanlar qiymət hüququ əsasında qiymətlərin 

tənzimlənməsi  üzrə  inzibati  fəaliyyəti  həyata  Keçirirlər.  Onların 

pozulması  zamanı  günahKarlar  məs’uliyyətə  cəlb  olunurlar. 

Qiymətlərin  tənzimlənməsi  üzrə  birbaşa  fəaliyyət  nazirlİKİər və  Milli 

BanK  tərəfindən  aparılır.  Bir  sıra  dövlətlərdə  tərKİbinə  tanınmış 

mütəxəssislər,  həmKarlar  təşKİlatının  nümayəndələri,  sahibKarlar, 

fermerlər  daxil  olan  eKspert  Komissiyaları  yaradılır.  Bu  Komissiyalar 

dövlət  idarələrinə  və  hÖKumətə  qiymət  məsələləri  üzrə  məsləhətlər 

verir,  eləcə  də  müvafiq  qanun  layihələri  haiqqında  öz  fİKİrlərini 

bildirirlər. 

187 

---

Bazar iqtisadiyyatının modelləri 

X

 

FƏSIL

,

 BAZAR 

İQTİSADİYYATININ

 

MODELLƏRİ 

§1. Bazar iqtisadiyyatı modellərinin 

fərqləndirici me'yarları 

MüstəqillİK  əldə  etdİKdən  sonra  Azərbaycan  RespublİKasının 

dünya iqtisadiyyatına daxil olması və onun tələblərinə uyğunlaşması, 

inzibati-amirlİK sistemindən bazar iqtisadiyyatına Keçməyi tələb edir. 

Tarixi təcrübə göstərir Kİ, bir iqtisadi sistemdən digər iqtisadi sistemə 

Keçid,  milli  xüsusiyyətləri  özündə 

ƏKS 

etdirən  inKİ-  şafın  müxtəlif 

iqtisadi  modellərinə  və  iqtisadi  Konsepsiyalarına  əsaslanır. 

Baxmayaraq  Kİ,  iqtisadi  sistemlərin  transformasiyasının  universal, 

ümumi  bir  nəzəriyyəsi  hələ  mövcud  deyil  (ola  bilər  heç  olmasın), 

ancaq  hər  bir  öİKədə  Keçid  dövründə  həyata  Keçirilən  iqtisadi 

siyasətin  nəzəri  səpKİləri  mütləq  olmalıdır.  Bu,  inzibati-  amirlİK 

sistemindən  bazar  iqtisadiyyatına  Keçid  dövründə  hər  bir  öİKənin 

spesifİK  xüsusiyyətlərini  özündə 

ƏKS 

etdirən  iqtisadi  in-  Kişaf 

modelinin  və  Konsepsiyanın  hazırlanmasını  zəruri  edir.  Bir  sözlə, 

burada  söhbət  artıq  mövcud  olan  beynəlxalq  təcrübəni  və  milli 

xüsusiyyətləri  özündə 

ƏKS 

etdirən  iqtisadi  inKİşaf  modelinin 

olmasından gedir. 

Hal-hazırda  Azərbaycanda  iqtisadiyyatın  bazar  prinsipləri 

əsasında  formalaşması  məqsədilə  bazar  təsərrüfatının  hansı 

modelindən  istifadə  edilməsi  sahəsində  gərgin  axtarışlar  gedir. 

Bununla  bağlı,  İnKİşaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatı  öİKƏlərində  istifadə 

edilən  modellərin  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  böyÜK  əhəmiyyətə 

maiİKdir.  Mövcud  olan  bazar  modelləri  və  onların  inKİşaf 

istiqamətləri 

geo- 

politİK 

vəziyyətdən, 

təbii 

resursların 

mövcudluğundan,  inKİşafın  tarixi  şəraitindən,  əhalinin  adət  və 

ən'ənələrindən,  məhsuldar  qüvvələrin  İnKİşaf  səviyyəsindən, 

cəmiyyətdə mövcud olan sosial gərginimdən asılıdır. 

Bazar iqtisadiyyatı modelinin 3 əsas növü mövcuddur: 

1.

 

Liberal model. 2.Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modeli. 

3.

 

Bazar iqtisadiyyatının sosial-demoKratİK modeli. 

1,

 

Liberal model 

aşağıdaKi cəhətləri ilə səciyyələnir: 

a)

 

xüsusi müİKİyyətin iqtisadiyyatda çəKİsinin çox olması 

və 

üstün 

mövqe 

tutması; 

b)

 

təsərrüfat qanunvericiliyinin bazar subyeKtlərinin tam sərbəstliyini tə’min 

etməKİə onların dövlət tərəfindən ola biləcəK tə’sirindən qorunması; 

v) dövlət tənzimlənməsinin məhdud xaraKter daşıması və əsa- 

188

 

---