Bazar iqtisadiyyatı modellərinin fərqləndirici me’yarlan
sən maKroiqtisadi prosesləri əhatə etməsi;
q) əhalinin bir çox zəruri yaşayış problemlərinin həll edilməsindən dövlətin
təcrid edilməsi;
d)
sosial məqsədlərin həyata Keçirilməsinə yönəldilən xərclərin
qalıq xaraKter daşıması; onların işsizlərə və həyat səviyyəsi ən aşağı
olan təbəqələrə yönəldilməsi;
e)
ümumi milli məhsulda dövlət büdcəsinin xüsusi çəKİsinin az
olması; sosial məqsədlərə yönəldilən dövlət investisiyalarının və
dövlət xərclərinin çəKİsinin aşağı olması.
Bu model az və çox dərəcədə xalis formada XX əsrin əvvəllərindən 20-ci
illərin sonuna qədər ABŞ-da mövcud olmuşdur. İndinin özündə də ABŞ
iqtisadiyyatı bu modelə çox yaxındır.
2. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı
modelinin əsas cə
hətləri
aşağıdaKilardır:
a)
çox
və ya
az
dərəcədə dövlət seKtorunun olduğu qarışıq
iqtisadiyyatın mövcud olması;
b)
nəinKİ
maKroiqtisadi
proseslərin,
hətta
bazar
subyeKtlərinin
fəaliyyətlərinin ayrı-ayrı sahələrinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi;
v) dövlət tərəfindən əhaliyə qeyri-istehsal sahəsindəKİ xidmətlərin pulsuz
göstərilməsi, ailə gəlirlərindən asılı olmayaraq
cə
miyyətin bütün üzvlərinin
bu
xidmətlərdən istifadə etməsi üçün sosial tə'minat yaradılması, hər bir vətəndaşa
pulsuz təhsil, səhiyyə xidməti alması hüquqlarının həyata Keçirilməsinə tə'minat
verilməsi;
q)
tənzimlənmənin azad rəqabətin saxlanmasına. Kapitalların olduqca az
əllərdə cəmlənməsinin qarşısımn alınmasına, yeni təsərrüfat obyeKtlərinin
yaradılmasına yönəldilməsi;
d)
işsizlərin sayını minimum həddə çatdırmaqla əhalinin məşğulluğunun
tənzimlənməsi;
e)
ümumi milli məhsulda dövlət büdcəsinin böyÜK hissəyə ma-
lİK
olması;
j) iqtisadiyyatın büdcə-maliyyə siyasəti ilə deyil. Kredit-pul siyasəti
vasitəsilə tənzimlənməsi.
Bazarın bu modeli İKİnci Dünya müharibəsindən sonra
L.
Erxard tərəfindən həyata Keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsində
meydana gəlmişdir. Ona görə də bu modeli çox vaxt alman və ya neoliberal
model adlandırırlar.
S.Sosial-demoKrat modeli.
Bu modelin əsas cəhətləri sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modeli ilə
eynidir. Buna baxmayaraq, bu modelin öz xüsusiyyətləri mövcuddur.
Sosial-demoKrat modeli üçün dövlət müİKİyyətinin həddən ar-
189
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
tıq çox olması xaraKterdir. Bazar iqtisadiyyatının bu modeü əsasən
İsveçdə öz əKSİni tapmışdır və ona görə də onu çox vaxt İsveç modeli
adlandırırlar. Tarixi inıcişafın müxtəlif mərhələlərində bu modelin bir
çox cəhətləri digər SKandinav öİKƏlərində, eləcə də İspaniyada,
Portuqaliyada, Yunanıstanda öz ƏKSini tapmışdır. Bazarın İsveç
modeli aşağıdaıu cəhətlərlə xaraKterizə olunur:
a)
əməK münasibətlərinin ümumi milli, ümumi dövlət səviyyəsində
tənzimlənməsi (tarif dərəcələrinin, KolleKtiv müqavilələrin müəyyən
edilməsi);
b)
dövlətin həyata Keçirdiyi sosial siyasətin əhalinin gəlirləri üzrə
təbəqələşməsinin azaldılmasını tə’min etməsi;
v) ümumi milli məhsulda dövlət büdcəsinin çox olması;
q) dövlətin məşğulluq siyasəti, əsasən işçilərin ixtisaslarının
artırılması və yenidən hazırlanması hesabına işsizlərin sayını
minimum həddə çatdırmağa yönəldilməsi.
Sual olunur bazar modellərinin bu 3 növü hansı cəhətlərlə bir- birindən
fərqlənir?
Birincisi, mövcud olan mülıciyyətin formaları ilə; liberal model -
xüsusi
müİKİyyətin üstünlüyü ilə, sosial yönümlü bazar
iqtisa
diyyatı
və bazar
iqtisadiyyatının sosial-demoKrat modelləri
qarı
şıq iqtisadiyyatla xaraıcterizə
olunur.
İıcincisi, dövlətin yeritdiyi sosial siyasətlə; birinci halda o əhalinin
müəyyən hissəsinə, əsasən ən az tə’minatlı hissəsinə yönəldilməsini, İKİnci
halda - əhalinin bütün hissələrinə, üçüncü halda - əhalinin bütün üzvlərinə
yönəldilməKİə yanaşı, onlar arasında mövcud olan təbəqələşmənin
azaldılmasını nəzərdə tutur. Əgər dövlətin sosial xərcləri ABŞ-da ümumi milli
məhsulda 20 faiz təşKİl edirsə AFR-də 28 faiz, İsveçdə 33 faiz təşKİl edir.
Üçüncüsü, dövlət tənzimlənməsilə;
İKİnci və üçüncü modellərdə
dövlət
tənzimlənməsi
daha çox inı-tişaf
edib nəinKİ
maKroiqtisadi,
hətta mİKroiqtisadi
səviyyədə də həyata Keçirilir.
Dördüncüsü, ümumi milli məhsulda dövlət büdcəsi xərclərinin xüsusi
çəKİsinin müxtəlifliyilə; məsələn, ABŞ-da bu xərclər İsveçə nisbətən çox
aşağıdır.
Bazar iqtisadiyyatının 3 modelinin və ya tipinin əsas fərqləndirici
xüsusiyyətləri bunlardır.
Bazar təsərrüfatının müxtəlif növlərinin fərqləndirici me'yar-
larının seçilməsi - dövlət müİKİyyətinin inKİşaf səviyyəsi, dövlətin
maKro- və mİKroiqtisadi proseslərə müdaxilə dərəcəsi, əhalinin
müxtəlif təbəqələrinin sosial müdafiəsinin tə'min edilməsində dövlətin
iştiraKi dərəcəsi, vəsaitlərin dövlət büdcəsi vasitəsilə yenidən
bölüşdürülməsi səviyyəsi-bir tərəfdən bazarın müxtəlif modellərini
ayırmağa, digər tərəfdən isə bazar iqtisadiyyatı tiplə- 190
