Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Rəqabət uə inhisar 

məyən,  eyni  əmtəə 

və 

xidmətlər  -  özünəməxsus,  identİK  -  standartlaşmış 

əmtəələr təKİif olunur; 

v)  bütün  alıcılar  və  satıcılar  bazar  haqqında  tam  informasiyaya 

(qiymət, əmtəə, tələb, təKİif və s.) malİKdirlər; 

cj) satıcılar və alıcılar hər hansı qanunvericilİK, maliyyə, texnoloji 

maneələrin olmadığı halda bazara azad surətdə daxil olub, onu azad 

surətdə tərK edə bilirlər; 

d) bütün maddi, maliyyə və digər resurslar tam çevİKdir, bazarın 

iştiraKçıları  azad  surətdə  lazım  olan  resursları  istehsala  cəlb  edə 

bilirlər.  BeləlİKİə,  azad  rəqabətli  bazarda  əsas  şərt  odur 

K

İ,  bazarda 

qiymət  praKtİK  olaraq  ayrı-ayrı  subyeKtlərin  arzu  və  hə- 

rəKətlərindən asılı deyildir, o elə bil öz-özünə «gözəgörünməz əl» ilə 

tələblə  təKİifin  təsiri  ilə  formalaşır.  Azad  rəqabətli  bazar  -  müəyyən 

dərəcədə nəzəri abstraKSİyadır, modeldir; bu cür bazar heç vaxt, heç 

yerdə mövcud olmayıb. 

İqtisadçılar  rəqabətin  məhdudluğu  və  ya  inhisarlaşdırılma 

dərəcəsinə  görə  bazarın  bir  neçə  əsas  modellərini  fərqləndirirlər.  Bu 

modellər aşağıdaKilardır: 

-

 

MÜKəmməl rəqabətli bazar; 

-

 

İnhisarçı rəqabətli bazar; 

-

 

OliqapolİK bazar; 

-

 

Xalis inhisarçı bazarı. 

Bazarın  rəqabətli  olması  -  istehsalçıların  və  istehlaKçıların  hə- 

rəKətlərinə  təsir  göstərən  əsas  amillərdir.  Bazarın  rəqabətli  olması  - 

onun  iştiraKçılarının  realizə  olunan  əmtəələrin  qiymətlərinə  hansı 

dərəcədə təsir göstərə bilməsi ilə müəyyən edilir. Bu təsir nə qədər az 

olarsa, bazar bir o qədər rəqabətli sayılır. Yuxarıda göstərildiyi Kİmi 

xalis  rəqabət  (mÜKəmməl  rəqabət)  şəraitində  standartlaşdırılmış 

məhsul istehsal edən, çoxlu sayda xırda firmalar fəaliyyət göstərir və 

sahəyə  daxil  olmaq  üçün  maneə  olan  bütün  hədlərin  olmaması  və 

yaxud  arzu  edilən  istənilən  firmanın  məhsul  buraxması  imKanının 

olması mümKÜn olur. Əusinə, xalis inhisar isə özündə satıcı şəKİində 

yalnız  bir  firma  fərqləndirilməmiş  məhsul  və  sahəyə  daxil  olmaq 

yolunda  müxtəlif  maneələrin  olmasını 

ƏKS 

etdirir.  İnhisarçı  rəqabəti 

yuxarıdaKilarla  müqayisədə  fərqli  məhsul  istehsal  edən  (ayaqqabı, 

geyim)  iri  firmaların  çoxluğu  və  sahəyə  azad  daxil  olmaqla 

xaraKterizə  olunur.  Oliqapoliya  isə  əmtəələrin  qiymətlərinə,  təKİifin 

həcminə  təsir  göstərməyə  qadir  olan  iri  satıcıların  çox  olmaması, 

həmçinin sahəyə daxil olmağın çətinliyi ilə fərqlənir. 

Qeyri-mÜKəmməl  rəqabətli  bazarın  tam  açılışına  Keçməzdən  əv- 

224

 

---

Rəqabətin tipləri və modelləri 

vəl,  qeyd  etməK  lazımdır  Kİ,  bu  cür  təsnifatlaşdırma  satıcıların 

hərəKətləri  və  sayı  əsasında  aparılmışdır.  Belə  Kİ,  alıcıların  bazarda 

hərəKətləri  və  sayı  baxımından  monopsoniyanı  (bir  alıcının  inhisarı) 

fərqləndirmən lazımdır. Bu zaman bazarda bir alıcı, çoxlu sayda satıcı 

olur  (bu  hal  adi  deyildir  və  buna  çox  nadir  hallarda  rast  gəlinir). 

Oliqopsoniya  (alıcının  inhisarı)  -  bu  zaman  bazarın  şərtlərini  dİKtə 

etməyə malİK olan bir neçə iri alıcı və çoxlu sayda satıcı olan rəqabətli 

bazar  olur.  Buna  görə  də  azad  rəqabətli  bazarda  iqtisadi  resursların 

daha səmərəli işləyənin xeyrinə yenidən bölgüsü baş verəcəK. Bu cür 

bazarın əsas yaxşı cəhəti bundan ibarətdir. 

Y

ÜKSƏK

  rəqabətli  bazarın  zəif  cəhətləri  də  vardır.  Bir  əmtəənin 

satıcılarının  sayının  qeyri-məhdudlugu  prinsipi,  bazarın  hər  bir 

iştiraKçısının  Kapitalının  mə’lum  ölçüsünün  eyniliyinin  cüzili-  yidir. 

MÜKəmməl rəqabətli bazar iri istehsalın yaradılmasının, elmi-texnİKİ 

inKİşafın,  iri  miqyaslı  problemlərin  onsuz  realizə  edilməsinin 

mümKÜn olmamasından olan Kapitalın mərKəzləşdi- rilməsinə qarşı 

hədlər  qoyur.  Bundan,  əlavə  göstərildiyi  Kİmi  praKtİK  olaraq  bütün 

şərtlərin eyni vaxtda yerinə yetirilməsi, azad bazarın Kriteriyalarının 

gözlənilməsi imKanı qeyri- mümKÜndür. 

MÜKəmməl  rəqabətli  bazardan  fərqli  olaraq  qeyri-mÜKəmməl 

rəqabətli  bazarda  ayrı-ayrı  istehsalçılar  və  ya  onların  birlİKİəri  satış 

şərtlərinə,  xüsusən  də  onların  qiymətlərinə  təsir  göstərməK 

vəziyyətindədir.  Buna  görə  də  bütün  qeyri-mÜKəmməl  rəqabətli 

bazarların  hamısını  «qiyməti  yaradan  bazar»  adlandırırlar.  Onların 

əsas fərqləndirici cəhəti Kİmi inhisarlaşdırmanın dərəcəsi çıxış edir. 

İnhisarçı rəqabət bazarında müxtəlif firmaların istehsal etdİK- ləri 

əmtəələrin  müxtəlifliyi  prinsipi  xeyli  dərəcədə  gözlənilir.  Əgər  bu 

əmtəələr  qarşılıqlı  mübadiləyə,  eyni  tələbatın  ödənilməsinə 

malİKdirsə,  onda  bazar  rəqabəti  satıcıların  (istehsalçıların)  məhdud 

sayı  olduğu  şəraitdə  yaranır  və  elə  bil  əmtəələr  arasındaKi  rəqabətə 

Keçir. Daha ümumi görünüşdə inhisarçı rəqabəti özündə oxşar, laKİn 

identİK olmayan məhsulları satışa təKİif edən, satıcıların sayının çox 

olduğu (onlarla) bir bazar struKturunu 

ƏKS 

etdirir. Bu zaman inhisarçı 

rəqabət  bazarında  təmsil  olunan  hər  bir  firma  başqa  firmaların 

hərəKətlərinə reaKsiya, fİKİr vermədən özünü tam müstəqil hiss edə 

bilər.  Bu  cür  sahələrə  üst  geyimləri,  ayaqqabı,  KosmetİKa  mallarının 

istehsalını, Kİtab nəşrini, turizmi misal göstərməK olar. 

İnhisarçı rəqabət şəraitində rəqabətin aləti nəinKİ qiymət, hətta bu 

və ya digər əmtəənin Keyfiyyəti də çıxış edir, inhisarçı rə 

225 

---