Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 malikdir və biz bunu təbii hüquqlar adlandırırıq. İnsanlar öz hüquqlarını müdafiə etmək üçün hakimiyyəti yaradır. Onlar bunu özləri də edə bilərlər, lakin hakimiyyət hüquqları müdafiə etməyin effektli sistemidir. Əgər hakimiyyət bu rolun çərçivəsindən kənara çıxarsa, onda insanların üsyan etmək hüququ var. «İdarəetmə haqqında iki traktat» əsərində göstərilir ki, nümayəndəli hakimiyyət jəmiyyət üçün ən düzgün idarəetmə üsuludur. «Hakimiyyət istədiyi kimi idarə edə bilməz… təbiətin qanunu bütün insanlar, bütün qanunverijilər üçün əbədi rəhbərlikdir». Lokk mülkiyyət hüququnu da aydın formulə etmişdir. O yazırdı: «Hər bir insan bir çox mülkiyyətə malikdir, o jümlədən də buraya onun özünün şəxsiyyəti daxildir. Biz deyə bilərik ki, insanın əməyi, onun əlinin işi həmin şəxsin özünə aiddir». Lokkun fikrinjə, «İnsan dünyanın hər hansı bir insanı kimi tam azad yaşamaq, təbii qanunun bütün hüquq və imtiyazlarından digər insanlar kimi eyni dərəjədə qeyri-məhdud bəhrələnmək hüququ ilə birgə doğulur və o, fitrətən öz mülkiyyətini, yəni öz həyatını, azadlığını, əmlakını digər insanların qəsd və hüjumlarından yalnız qorumaq deyil, həm də başqaları bu qanunu pozduqda onları mühakimə etmək…hakimiyyətinə malikdir. Siyasi jəmiyyətin özünün öz mülkiyyətini qorumaq və bu məqsədlə bütün üzvlərini jinayətlərə görə jəzalandırmaq hüququ olmasa o, mövjud olub yaşaya bilməz». J.Lokkun nəzəriyyəsi burcuaziyaya imkan verirdi ki, xüsusi mülkiyyəti daha da möhkəmləndirərək inkişaf etdirsin. Bu, mövjud ijtimai quruluşun əsası idi. Bununla habelə, xüsusi mülkiyyət dövlətin hər hansı bir təzyiqindən də azad olmalı idi. Bir sözlə, J.Lokk burcuaziyanın xüsusi mülkiyyət hüququnu əbədiləşdirməyə çalışırdı. İnsanların yaşamaq və azadlıq kimi təbii, ayrılmaz hüquqları vardır. Hakimiyyətin rolu xalqın «həyatını, azadlığını və mülkiyyətini» qorumaqdan ibarətdir. J.Lokk mütləq monarxiyanın, hökmdarlardan millət atası düzəldilməsinin əleyhinə çıxır və göstərirdi ki, çoxlarının dünyada yeganə 90 idarəçilik forması hesab etdiyi mütləq monarxiya əslində mülki jəmiyyətlə bir araya sığmır və ümumiyyətlə, mülki idarəçilik forması ola bilməz. Lokk yazırdı: «İnsanlar bir yerdə ümumi razılığa gəlib rəhbərlik üçün müəyyən adamları seçməsələr və hər şeyi bu seçilmiş adamlar həll etməsələr, onda onların razılığı olmadan bir adamın o birinin ağası, yaxud hakimi olmasına heç bir əsas qalmayajaq». J.Lokka görə, monarxlar heç bir qanunla məhdudlaşdırılmadığına görə insanların təbii hüquqlarını istədikləri vaxt pozurlar. Ona görə də ən yaxşı hökmdar konstitiusiyalı monarxdır, çünki bu zaman kralın üzərində parlament nəzarəti mövjud olur. J.Lokkun siyasi nəzəriyyəsinin bir qolunu da siyasi hakimiyyətin bölüşdürülməsi təşkil edir. Bu konsepsiya hələ İngiltərə inqilabı (1640) zamanı levellerlər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Həmin konsepsiyaya görə, hakimiyyət qanunveriji, ijraediji və ittifaq olmaqla üç yerə bölünür: Birinji yeri qanunveriji hakimiyyət tutur və bu hakimiyyət anjaq parlamentə məxsus olmalıdır. Parlament də ardıjıl olaraq yığışıb qanunlar qəbul etməli, lakin onun ijrasına qarışmamalıdır. İjraediji hakimiyyət krala məxsus olmalıdır. Kral qanunların ijrasına nəzarət edir, nazirləri, məhkəmələri və digər vəzifəli şəxsləri təyin edir. Onun hərəkətləri qanuna tabedir, lakin parlamentə münasibətdə müəyyən üstünlüklərə malikdir (məsələn, veto hüququ, parlamenti buraxmaq və s.). Bununla belə, xalq və parlament onun fəaliyyəti üzərində nəzarət edir ki, o, insanların təbii hüquqlarını poza bilməsin. Kral habelə ittifaq hakimiyyətini, yəni federativ hakimiyyəti həyata keçirir, zəruri olduqda başqa ölkələrə müharibə elan edir, sülh bağlayır və münasibətlər yaradır. J.Lokka görə, hökumət «ijtimai müqavilə»ni pozarsa xalqın onu devirib yenisi ilə əvəz etmək hüququ vardır. Xalq elə bir hakimiyyət yaradır ki, o, insanların «təbii hüquqlar»ını bir daha pozmağa jəsarət etməsin. Belə ki, «ijtimai müqavilə» nəzəriyyəsi J.Lokka ona görə lazım olmuşdur ki, o, 1688-ji il inqilabının qanuniliyini əsaslandırsın. Filosofun siyasi təlimi sonrakı ijtimai- 91 siyasi fikrə güjlü təsir göstərmişdir. ABŞ azadlıq hərəkatının nümayəndələrindən olan T.Jefferson, Fransada 1789-ju ildə qəbul edilmiş «İnsan və vətəndaş hüquqları Bəyannaməsi» aktı və digər siyasi sənədlər J.Lokkun ideyalarından bəhrələnmişdir. Ş.L.Monteskye «Qanunların ruhu haqqında» əsərində hakimiyyəttin bölünməsinin J.Lokk prinsiplərindən yaradıjı şəkildə istifadə etmişdir. J.Lokkun təbii hüquq nəzəriyyəsi insan-təbiət münasibətləri ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır. T.İ.Oyzerman yazırdı ki, təbii hüquq nəzəriyyəsi ilə həm materialistlər, həm idealistlər, həm rasionalistlər, həm də empiriklər6 məşğul olmuşlar. Lakin dövlətin mahiyyətinə və mənşəyinə dair fikir ayrılığı onların hamısı üçün xasdır. T.Hobbs, C.C.Russo, B.Spinoza və J.Lokk problemə hərəsi öz mövqeyindən yanaşmışlar. J.Lokkun dövlət və jəmiyyət haqqında olan ideyaları onun ümumfəlsəfi və qnoseoloci fikirlərindən irəli gəlirdi. İnsan biliklərini yaxşı və pis olmaqla iki yerə bölən J.Lokk ijtimai həyatda da pisləri yaxşılardan ayırmağı məqbul sayırdı. Filosof təbii hüquqlara təbiətin qanunları kimi baxaraq onları həm də zəkanın qanunları kimi müəyyən edirdi. J.Lokkun bu ideyası sonradan onun tədqiqatçılarını vadar etmişdir ki, ona müxtəlif mövqelərdən qiymət versinlər. J.Lokkun təbiətin və jəmiyyətin problemlərinə baxışının formalaşması tarixi təkamül mərhələlərini keçmişdir. Onun yaradıjılığının ilkin mərhələsində insanın mənşəyi, siyasi hakimiyyətin təbiəti və funksiyaları, əxlaq, din, kilsə və s. haqqında olan görüşləri sonrakı mərhələdən fərqli olaraq heç də konseptual şəkildə irəli sürülmürdü. Bunlar arasında əlaqə, təbiət proseslərinin jəmiyyətə tətbiqi isə sonrakı illərin məhsuludur. Daha doğrusu, J.Lokk jəmiyyətin də «təbiət qanunları» əsasında inkişaf etdiyini iddia edirdi. J.Lokkun sosial-siyasi baxışlarının formalaşması mürəkkəb bir yol keçmişdir. Bu onun «təbiət qanunları» haqqında baxışlarının formalaşması ilə əlaqədar olmuşdur. Özünün ilkin Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|